Мухтар Ауэзов

Мђхтар Ѕуезов

•Кљксерек
•Білекке білек

Кљксерек

Мђхтар Ѕуезов

Ќараадырдыњ ќараѓанды сайы елсіз. Айналада ќабат-ќабат шђбар адырлар. Жаќын тљбелердіњ барлыѓын аласа боз ќараѓан, тобылѓы басќан.
Сай бойында май айыныњ салќын лебі еседі. Бастары кљгеріп, бџрленіп ќалѓан ќалыњ ќараѓан жел лебімен сыбдыр-сыбдыр ќаѓып тењселіп, ырѓалып ќояды. Мањайдан жуалардыњ, жас шљптердіњ исі келеді.
Ђзын кењ љлкені ќаптай басќан ќараѓанныњ ортасында терењ, ќђр жар бар. Соныњ бас жаѓында итмђрынды ќалыњ жыныстыњ арасында ќасќыр іні бар. Жаќын елге мѕлім ескі ін. Жазѓа салымнан бері соны екі ќасќыр келіп мекен етті. Бђрын итмђрын жанындаѓы кішкентай аланда кењдігі кісі сыйѓандай џш џлкен ін болатын. Биыл жас топыраѓы жаѓасында дљњкиіп, таѓы бір жања ін шыќќан. Бѕрініњ ауданы бір, жер астынан ќатынасы бар.
Мањайы ќасќырдыњ ойнаѓы. Жас шљптер басылып, тапталып ќалѓан. Жаќындаѓы ќараѓандарда ќасќырдыњ аќ жџндері кљрінеді. Ќыстан ќалѓан тџбіті кѕзір де ѕр жерде сљйтіп жџлынып ќалып жџр. Індердіњ орта жерінде екі ќалыњ сасыр шайќалып љсіпті. Ќазір соныњ тџбінде ќысќы жџні ѕбден тџлеп болмаѓан аќ ќасќыр жатыр. Баурында кішкентай кљк кџшіктері ќыбырлайды. Жарќыраѓан ќызулы кџн бойын ерітеді. Кљзі бір сыѓырайып ашылып, бір жџмылып ќалѓуѓа ке-теді. Иіген емшектері жыбыр-жыбыр тартылады. Тљбесінде сасыр шайќалып ырѓалады. Мањайдаѓы ќараѓан мен итмђрын бастары ќозѓалактайды.
Бір мезгілде бас жаѓынан сатыр-сђтыр, сырт-сырт сынѓан ши, тобылѓы, ќу шљмшектер дыбысы келді де, есін жиѓанша бірдеме ќасына тасырлатып келіп ќалды. Атып тђрды... Баурындаѓы кљк кџшік шашылып-тљгіліп, ђмар-жђмар домалап ќалды. Тђрѓанда "арс" етіп, азу тістері аќсиып, ырылдай тџрегелді.
Дѕл сол кезде тџп ќараѓаннан аса бере, алдына жас ќызыл ќозы топ ете тџсті. Соныњ артынан секіріп шыќќан — кљк шолаќ. Ентіккен, кљбік акќан тђмсыѓымен аќ ќасќырды айнала иіскеп, ѕр жерін жалап алды. Содан соњ жерде џйелеп ќалып, тыпырлап жатќан ќозыны кљре сала — "ырр" етіп барып бас салды.
Ќозы екі ќомаѓай ауыздыњ кергісінде ќан жоса болып дар-дар айрылды. Сырт-сырт етіп жас сџйек сынды. Ќапаш-ќђпаш, ќорќ-ќорќ етіп ќомаѓай ќанды ауыздар асайды.
Тђмсыѓы мен бастары, мойын жџндері ќып-ќызыл болѓан ќасќырдыњ жасыл кљздері от шашады.
Аз уаќытта екеуі ќозыныњ орнын ѓана иіскелеп ќалды. Енді біразда кљк шљпте ѕрлі-берлі аунап-аунап, керіліп тђрып, жегендерін ќђса бастады.
Алдымен туѓан, кљзі ашылѓан кџшіктер жемденіп жатыр. Ењ соњѓы туѓан екі кџшік баурын кљтере алмай, тырбындап жатыр еді, енді оларды баурына алып емізе бастады. Ертењіне тџсте жат иіс шыќты, алыстан ѕлдеќандай дабырлаѓан дауыстар естіліп, жаќындап келе жатты. Кџшіктерді жоталарынан тістелеп, індерге тыѓып-тыѓып тастап, аќ ќасќыр ќараѓан ішіне кірді.
Ін џстіне мџйіз тђяќтар тасырлап дџбірлетіп келді, айќай-дабыр молайды. Бірі џстіне бірі келіп, жиын кљбейді. Жерге ат џстінен тастаѓан аѓаштар сарт-сарт тџсіп жатты. Ін аузына екі аяќтылар жыбырлады. Кљргіш кљздер ін тџбіне ќадалды. Кџшіктер бірі џстіне бірі џйіліп, баурын кљтеріп ќыбырлай алмай, жаќын жерде жатыр еді.
Жып-жылы мыќты тђсаулар мойнынан, жотадан ђстап бар кџшікті сыртќа алып шыќты. Жеті кџшіктіњ бесеуін кљздеріне ќарап отырып љлтірді де, екі кішкенесін тірі ќалдырды. Кетерде бђныњ біреуініњ тірсегін ќиып ќалдырды да, екінші біреуін - ењ кенжесін алып жџріп кетті. Ќалѓан жалѓыз кџшікті тістелеп алып, екі ќасќыр жоќ болды. Ін ќањырап ќалды...
Осыдан соњ бір жђма бойы мањайдаѓы ел кџндіз-тџні у-шу болып жатты. Ќой жараланды. Ќозы алып ќашылды. Бђзаулар љлтірілді. Далада ќђлындаѓан биелердіњ бірнеше ќђлындары желінді.
Тђтќын болып кеткен кљк кџшік ауыл тђрѓыны болды.
Кљзін ауылѓа келгесін екі кџннен соњ ашты. Жђрт асырауѓа кљнеді десті. Кішкене Ќђрмаш Кљксерек деп ат ќойып алды. Ертенді-кеш айналасынан шыќпайды. Љзіне жеке асќђйѓыш — итаяќ ѕзір болды. Баурын кљтеріп, тырбанып жџруге айналѓан соњ, мойнына жіп таѓылды.
Џй ішінен шыќпайды. Тџн баласында Ќђрмаш ќасына алып жатады. Сол џшін кѕрі ѕжесініњ ќойнынан да шыѓып кетті. Бљлек жатады. Ќасында не аяќ жаѓында, кљрпеніњ астында Кљксерек жатады.
Жаз ортасына жаќындаѓан кез болды. Кљксерек џлкейді. Семіріп жонданѓандай да болды. Біраќ џлкейісі даладаѓыдай емес, бѕсендеу. Ауылдаѓы љзі ќђрбы кџшіктерден сонша џлкен емес.
Бђл уаќытќа шейін Кљксерек ауыл итінен кљресіні кљрді. Бірде-бір ит мђны дос кљрмейді, мањына жаќындатпайды. Ќасќырѓа шабатын батыл тљбеттер бђны талап та тастайды. Љзге кљп ит те ырылдап џріп, кейде тап беріп, ѕр жерінен тістеп тартып кетеді. Ќђрмаш ќасында болѓанда таяќ жемейді. Біраќ ержете бастаѓан сайын бђдан иесі кљз жазып ќала берді. Сондай кезде Кљксерекке ылѓи жау иттер кездеседі.

Бір уаќыт џлкен џйдіњ џлкен ќара ала тљбеті оњашада бђны алып соѓып, кљп езгіледі. Бђны талап жатќанын кљріп, љзге иттер де келіп шабынан алып, борбайынан созѓылап љлтіруге айналып еді. Шањ-шђњмен балалар, џлкендер жиылып кеп, иттерді ђрып, зорѓа айырып алды.
Біраќ Кљксерек ѕлі кџнге ешбір уаќытта "ќыњќ" етіп ауыр-сынѓан дыбысын шыѓарѓан емес. Талаймын деп ит ђмтылса, жота жџні џрпиіп, џдірейіп тђрып алады. Тісі батып, ќинап бара жатса, дыбыссыз ѓана езуін ыржитады.
— Кѕпір, ќырыс, таѓы емес пе! Кеудесін бермейді, жасымайды! — деп ауыл ањыз ќылады.
Сонымен ќатар Кљксерек жайында ауыл-џйдіњ ќатындары ѕр алуан љсек те таратып жџрді.
— Ђры. Асырасањ да мал болмайды. Тђќымы жау емес пе! — десті.
Кейбіреулер: "Тџнде ќозыныњ ќђйрыѓын иіскелеп жџреді. Ќойды џркіте береді. Тџнде даланы жаќсы кљреді. Иттен ќорыќќаннан ѓана џйде жатады" деседі. Ќђрмаш бђл љсектіњ бѕрін елемейді.
Шынында, Кљксерек тамаќќа љлгенше ашќараќ еді. Алдына ќђйып ќойѓан асты ѕлі кџнге ќасында кісі ќадалып тђрса, жаламайды, жемейді. Жалѓыз-аќ кісі кљзі тайса болды, кѕзір жоќ ќылады. Біраќ егер тіпті ќарны ашып кетсе, љзіне бермеген асты да жеп ќояды. Кљрнеу ши ішіне кіріп кетіп, керегеге асулы тђрѓан ет болса, жас тері болса, ќазанда іркіт, ќатыќ болса — барлыѓын да љзініњ ыдысына ќђйып ќойѓандай кљріп, иіскелеп жалап, жеп кетеді.
Кейде сондай жерде ђсталып, таяќ та жейді. Талай рет оќыста тљбесіне тањќ етіп тиген оќтау бойын тызылдатып, шыпыртып тиген ќамшыны да татты. Бђныњ жауабы — езуін ѓана ыржитады.

Ќђрмаш ќанша тѕрбиелесе де, Кљксерек ђрлыќ пен адал астыњ айырмасы не екенін ђѓа алмады. Біресе љздері беріп тђрып: "же" дейді. Біресе сондай тамаќты љзі тауып алып жеп жатса, ђрып салады. Сол себепті кей кездері алдына дайындап ќойѓан тамаќты да жемей, кљзініњ астымен жалт-жалт ќарап жатушы еді.
Ќалай да болса џзіп-жђла жџріп, Кљксерек аш болмайтын. Кџніне екі мезгіл тамаќ ішу, мђныњ шарты болып алды. Екі рет ќолдан ас ќђйылмаса, ол кџні Кљксерек љз бетімен барып бірдемені жеп жататын.
Осымен жџріп жаз ортасы ауѓан кезде Кљксерек зіњгіттей кљк шолаќ ќасќыр болып шыќты. Енді ќара ала тљбет те талай алмайды. Жота жџні џрпиіп, кљздері жасылданып, бар тістерін кљрсетіп, аузын аќситып ашып жіберіп, тап бергенде талай бђралќы тљбет, быжыл ќаншыќ ќањсылай, шѕуілдей ќашатын болды.
Мынадай кезде Ќђрмаштыњ љзі де ќорќаќтай барып, ќой-ќойлайтын еді.
Жетілмей келе жатќан тісі ѓана. Кљксерек арлан еді. Сондыќтан бђныњ бойы биіктене берді. Ѕлі тђрќы шыѓып ђзарѓан жоќ. Барлыќ жџні ќара кљк, жотасы кџдірейіп, ауыз омыртќа мен ќђйрыѓына шейін тђп-тђтас болып, кџлдіреуіштей бџгіледі. Атылып келе жатќан садаќ оѓындай џњілген, сџйірленген бір бітімі бар.
Љзі ешкімге ізденіп соќтыќпайды. Ит баласына заты ќастай жібімейді. Ѕлі кџнге бір рет жадырап ойнап кљрген емес. Татулыќ жоќ, суыќ. Жалѓыз-аќ атын біледі. Ќђрмаш пен ѕжесі шаќырса, келеді. Онда да жџгіріп келмей, ќџйрыѓын сљлектетіп, бџкењдеп ќана келеді. Бђны да ашыќќан уаќытында істейді. Ѕйтпесе, кљбінесе анадай жерде ќырыстанып, кљзініњ астымен жалт-жђлт ќарап жатып алады. Барып тџрткілеп, орнынан тђрѓызып жіберген соњ ѓана џйге жџреді. Љскен сайын сызданып, суыќтанып келеді. Сол мінезін байќаѓан џлкендер:
— Енді бђны љлтіріп, терісін алу керек осы кѕпір тџбінде ел болмайды,— дейтін де болып еді. Біраќ Ќђрмаш кљнбеді.
Осымен таѓы біраз жџргенде бір кџні Кљксерек ќара ала тљбетке майдан берді. Ќара ала тљбеттіњ иесі Жђмаш бала жаз бойы Ќђрмашќа:
— Ќасќырыњ болса, ќайтейін, меніњ ќара ала тљбетім бір-аќ бђрап соѓады.
Арашаламасањ, алдаќашан љлтіріп тастар еді,— дей беретін.
Бір кџні тџсте Ќђрмаш Кљксеректі тысќа алып шыѓып, ас ќђйып жалатып тђрѓанда, анадан шылапшынныњ салдырын естіген ќара ала тљбет џйдіњ кљлењкесінен шыѓып алып, адымды ќойып еді. Екпіндеген бетімен, жолында жасќап тђрѓан Ќђрмашќа ќарамастан, келе — Кљксеректі бџйір жаѓынан келіп арс етіп ќауып тџсті.
Бђрыныраќ кезде бђндайда асын тастап, кісіге ќарап жалтаќтап шыѓып кететін Кљксерек енді зор дауыспен "гџрр" етіп, ќара ала тљбетті алќымынан ала тџсті. Ђстаѓан жері ќђлаќ шекеге жаќын еді. Тљбеттіњ мойнын бђрѓызбастан ќапсыра тістеп, жђлќып-жђлќып жібергенде, џлкен тљбеттіњ арт жаѓы бђлѓањ-бђлѓањ ќаѓып барып, Кљксеректіњ жанына дџрс етіп сђлап тџсті. Мањайдан жђрт дабырлап жиылып ќалып еді. Кљксерек ќара аланы тамаѓынан ќысып буындырып тђрып-тђрып ќоя берді де, жотасы џдірейіп топтан шыѓа берді.
Жењген жаудыњ сыѓымынан зорѓа ќђтылѓан ќара ала ќањсылап, жџні жыѓылып, бір жаќќа кетті.
Осы оќиѓаныњ ертењінде кешке жаќын ауыл жанында жатќан ќойѓа ќасќыр шапты. Дљњ басындаѓы ќойшыныњ айѓайымен ќатар ауылдаѓы кѕрі-жас, аттылы-жаяу иттерді айтаќтап тџгел жџгіріп еді. Кљп ішінде "Кљксерек те кетті" деп Ќђрмаш та жџгірді. Біраќ ќасќырѓа ешбір ит жете алмады. Дљњ аспай, иттіњ бѕрі де, адам атаулы да тоќтап ќалды. Сам жаќтаѓы алыстаѓы сары жотадан ереуілдеп, екі зор ќарайѓан асты. Ол екі ќасќыр еді. Солардыњ артында тђмсыѓын жерге салып тоќталмай аѓызып, Кљксерек кетіп бара жатты. Бір кезде жотадан о да асты. Артынан Ќђрмаш пен љзге балалар бірі артынан бірі: "Кљ-љ-к-љ-к-се-ре-к! Кљ-љ-к-с-е-ре-к!" деп, шаќырып айќайлап жџгірді. Ѕбден ќас ќараюѓа айналѓан уаќытта Кљксерек жалѓыз љзі баяулап басып ауылѓа келді. Біраќ џйге кірген жоќ, анадайда тђрып ќайта-ќайта шандатып, жер тырнайды. Сары жотаѓа ќарап-ќарап ќойып, ѕрлі-берлі жџріп жер иіскелейді. Тыныштала алмаѓандай. Кљксеректіњ бђл жайын байќап ап, Ќђрмаштыњ ѕкесі:
— Тџу, мына кѕпірдіњ екі кљзі жап-жасыл боп кетіпті-ау, тђќымын сезген екен мына жџзіќара ќой балам, енді мђны љлтіріп, терісін алайыќ,— деп еді.
Ќђрмаш бђл сљзге кљнбеді. Біраќ осы кештен екі кџн љткен соњ, Кљксерек бір тџн ішінде жоќ болды. Ќђрмаш ќашып кетті деуге ќимай, айналадаѓы ши-ќараѓанды, жар-жыраларды тегіс арылтты. Таба алмады. Осымен жђрттыњ бѕрі кеттіге есептеп ќойып еді, џш кџн љткенде бір кџні тањертењ ойда жоќта Кљксерек љз-љзінен сап ете тџсті. Ќђрмаш пен ѕжесі ќасќырдыњ бђл мінезіне сџйсініп, ќуана ќарсы алды. Бђл келгенде Кљксерек екі бџйірі суалып ашыќќан. Љзініњ џсті-басы батпаќ болып сыбаѓысќан собалаќ жџдеу пішінмен келді. Ќайта тђрып ќалды. Таѓы да бђрынѓысынша кџйленіп, ныќ семіріп, енді орасан боп љсе бастады.
Бђл соњѓы кџйленуі шынымен џлкен ќасќыр боп ђлѓаюыныњ белгісі еді. Сонысын сезген болу керек, кџздіњ бір ќара дауылды ќара тџнінде Кљксерек таѓы жоќ боп шыќты. Бђл жолѓысы шын болды. Енді ќайтып оралмастай болып кетті. Сол кљк ќасќыр саршђнаќ пен ќоянныњ кљжегі сияќтыны азыќ ќыла жџріп, љлместей боп алды. Ќысќа да жеткен еді.
Жарыќ айлы тџнде тђмсыѓынан бђрќырап бу шыѓады.
Аязды тџнде табаныныњ астындаѓы ќар шыќыр-шыќыр етеді.
Жотадан-жотаѓа жортты. Талай жерден ќарауыл ќарап, желге тђмсыѓын тљсеп, алыстан тартќан бір иіспен жџріп отырып, бір ќыстаудыњ желкесінен келіп шыќты. Тау желкесіндегі боз ќараѓанды, ќарлы адырдан ѕрлі-берлі жџріп кљп ањдыды.
Шашау шыќќан мал жоќ. Айналасы ќарауытып, ќыстау тђр. Бадырайып ќараѓан кљздердей болып, ѕр жерден тљрт бђрышты ќызыл оттар кљрінеді. Пішен тљбесі мен ќораныњ ыѓында жатќан иттер џреді. Саќ, мазасыз...
Біраќ сол ќорадан кеш бойы мђрнын жарып љзіне тартќан ќой исі де келеді.
Ќораѓа жаќындайын деп еді, кљп иттер шулап џріп, мањайлатпады. Ќатты аяздан тђмсыѓыныњ ђшы, езуі ашып, шыдатпай тоња бастады. Табанына љткен ызѓар да аяќтарын ќарып, ќатырып барады. Ќайта жортып адырѓа шыќты.
Алѓашќы рет амалсыздан кљкке ќарап аузын ашып ышќынѓанда, ішінен зор дауыс шыкты. Кџтпеген дауыс. Кљксеректіњ ењ ѕуелгі ђлыѓаны осы еді.
Ќарлы елсіз адырды басына кљтеріп дауыс салды. Тынбай, ђзаќ-ђзаќ уаќыт ђлыды. Мђныњ даусы шыќќан сайын, сайдаѓы ауыл жаќтан кљп иттіњ арс-ђрс, шѕу-шѕу етіп џргені естіледі.
Кљксерек ќђйрыѓын артќы екі аяѓыныњ арасына тыѓып алып, аш белі бџгіліп, іші ќайта-ќайта солќ-солќ етіп ђлып тђр еді. Бір мезгілде дѕл жанынан љзініњ дауысындай дауыс естілді. Ол да дѕл осы сияќты ђлиды...

Кљксеректіњ даусын естіп, мањайда жџрген ќаншыќ ќасќыр мђны іздеп келеді екен. Екеуі екі беттен бірін-бірі кљрісімен — ќарсы ђмтылысты. Етпеттеп біріне-бірі жаќын келгенде "ырр", "ырр" етісіп, тістерін тигізіспей ќаѓысып љтісті. Ашќараќ азулары саќ-саќ етті. Кљксерек гџрілдењкіреп, мањына кљп дарытќысы келмей, ѕрлі-берлі ортќып тџсіп, жылдам оралып, ашу шаќырѓысы келіп еді. Аќ ќасќыр айнала ќыњсылап бђныњ ізін иіскеледі. Аздан соњ ќђйрыќ жаѓынан бір иіскеп, сираѓын жалап љтті. Екеуін иістері табыстырды. Кљксерек те айнала иіскеді. Бір-бір рет жаќтарын жаласты.
Кљсіліп алып сайѓа ќарай салды. Екеуі де енді шираќ, ќатты жортады.
Ќора жанындаѓы дџњкиген сары жотаны ќђлдап тарта бергенде, ќалыњ жџнді барќылдаќ ќара ала тљбет сондарына тџсті. Бђл Кљксеректіњ жаз бойы ырылдасып љскен ала тљбеті болатын. Ќасќырлар бой салып ќашќан жоќ. Аќ ќасќырды алдына салып, Кљксерек арт жаѓына онды-солды жалт-жалт ќарап, ойѓа, тасаѓа таман тџсті. Артындаѓы иттерді ілестірмек болып, џріп ќуып келе жатќан ала тљбет бђлар ойѓа тџскенде тоќталуѓа айналып еді. Ќалѓан иттер жота басында серейіп-серейіп тђрып ќалып, сол арадан кѕр жіберіп тђрѓан. Енді ќара ала тоќтауѓа айналѓанда, Кљксерек бђрыла сала тап берді.
Аќ ќасќыр да айналып жіберіп, аѓызып келіп алдына тџсті. Екеуініњ бетіне шыдай алмай, жалт бере ќашќан ала тљбет ќђйрыѓы шошандап, барбандап бетке ќарсы ђзай алмады. Аќ ќасќыр бђрын жетіп жђлып кетті. Арты кљтеріліп барып тџссе де, ала тљбет жыѓылмай ќарсы ќарап, ырылдап тђра ќалып еді.
Сол кезде ѓана бђларѓа жеткен Кљксерек келе ќђлаќ шекеден ќауып тџсіп, кљз ілескенше ќара аланы жђлып соѓып, астына жђмарлап басып алды.

Ќасќырдыњ екеуініњ де жоталары дџњкиіп, жон жџндері џрпиіп алѓан. Ауыздары басында ќалыњ жџнге толып-толып шыќса да, артынан ыстыќ ќанѓа, жђмсаќ етке, сырт-сырт сынѓан сџйекке де араласты. Аяќтарыныњ астында ойылып ќалѓан ќалыњ ќар, бђрќ-бђрќ борайды. Жылы-жђмсаќќа тђмсыќтары кіріп алып, екеуі де љзге дыбыс шыѓармай, ќорќ-ќорќ асайды. Суыќ ќар араласќан жылы тамаќты ќомаѓайланып, ќылќ-ќылќ жђтады.
Аяќтап келгенде екі санды екеуі ортасынан дар айырып жђлып-жђлып ѕкетісті. Аздан соњ ќара аланыњ ќара табандары мен ќђйрыѓы ѓана ќалды. Одан басќа ѕр жерде шашылѓан жџндер ѓана жатыр.
Екеуі айѓа ќарсы ќасќайып, ќайтадан Ќараадырѓа тартты. Алдына — Кљксерек, артына соныњ ізімен аќ ќасќыр тџсіп, адырѓа кіре бере бір ыќ жартастыњ баурында екеуі бірдей аунап-аунап алды.
Осыдан соњ екеуініњ жђбы жазылѓан жоќ. Ќасына серік ергеннен бері Кљксерек зорайып ќатты љсті. Аяќтары жуандап, жџндерініњ бѕрі де ќалындап ђзарып, љзі жуан, љзі мыќты кљкжал болып алды. Ќыс іші болса да жоны шыѓып, алќымы тџсіп семіріп кетті.
Оныњ есебіне, белгілі атышулы екі ќасќырдан Ќараадырдыњ іші-тысындаѓы ел тџгел кљресіні кљрді. Даладан ќойшы алдынан ќой тартып жейтін, жайлаудаѓы сиырѓа шауып, тайыншадан бастап, џлкен сиырѓа шейін жейтін — осы екеуі. Февраль, март кезінде џш-тљрт тџйе де желінді. "Кісіден ќорыќпайды. Ѕсіресе, бір кљк шолаќ бар. Ќойды алып соѓып жарып жатќанда, ќасына сойыл-салым жерге келгенше ќашпайды.
Даладаѓы ќойѓа тигенде, ѕуелі біреуі келіп шабады, соѓан ќойшы алданып жџргенде, бір жаќтан келіп, екіншісі шабады" десетін болды.

Боранды, аязды тџндерде бірен-саран ќораѓа да тџсіп кљрді. Бір кедейлеу ауылдыњ ќой ќорасына тџсіп, он шаќты ќойын жалѓыз Кљксерек љзі љлтіріп, ќђтылып шыќќан уаќыты да болды. Бірнеше ауылдыњ "ќасќырмен таласуѓа жарайды — ер, саќ" деп жџрген ѕлденеше иттері де желінді.
Жѕне шірет жасаѓандай, Ќараадырдыњ ќыстауларына кезекпен соќтыѓады. Бірер кџн бір-екі ауылдыњ айналасында ќатты ќимыл ќылып жџріп-жџріп, соныњ артынан бір жђма, он кџндей бђл мањайда жоќ болып кетеді.
Оныњ есебіне, екінші, џшінші ауылдар ѕлгініњ кљргенін кљріп жатады. Ѕр ауылдыњ тђстарында љздерініњ кљрініс беріп келетін ќарауыл жоталары, жыѓылып келетін сай, љзектері бар. Торуѓа мезгіл тањдамайды: тањертењі, тџсі, тџні — бѕрібір. Кџніне бір мардымды жем алмай, ќанаѓат ќылмайды.
Келгенде: ана кезењ жаќтан, анау шиден, ана ќараѓанды сайдан келеді десе, сол жерлерден айтќандай шыѓады. Бђлар айналдырып жџрген елдер малын шашау шыѓармай кљзден таса ќылмай, ќия бастырмай-аќ саќайѓан болады. Біраќ кџндіз-тџнніњ бірінде неѓылса да бір ќапысы болмай таѓы ќоймайды. Кљксерек дѕл соѓан кез келгендей дап-дайын болады.
Ќыс ќатты. Ќар ќалыњ. Ќасќырды ќар кљтереді. Атты кљтере алмайды. Сондыќтан талай рет ат жаратып, шоќпар ќамдап, ќуамын деген жігіттер болса да, ешнѕрсе ќыла алмайды.
Бір рет ќана белгілі бѕйгі жирен атымен Арыстанбек шыѓып, сондарынан тџсіп еді. Оны адырдан адырѓа салып, адастырып кетті.
Мањайламайтын жерден, алыстан мылтыќ атып ќорќытпаќ болѓандар да бар еді. Одан да жасќанбады. У салѓандардыњ уларын да жемеді. Ол улардан иттер жеп, ќырылып ќалѓан уаќыттар да болды.

Мђныњ бѕрі екі ќасќыр жайындаѓы Ќараадыр елініњ ањыз-ѕњгімесі еді. Соњѓы бірер айдай бір ауылдыњ кісісі бір ауылѓа ќатынасса, жиын болып кљпшілік бас ќосса, кљп ѕњгімелері екі ќасќыр жайында болатын.
Кљксерек семіргенде, ірілеп љскенде — осындай дањќ, атаќ ішінде семіріп, љсіп келе жатыр еді.
Осы кџйлердіњ бѕрімен ќатар, Кљксерек оњашада елсізде ќатты ойыншы болатын. Тџс кезінде, я тањертењ бір малды тасада аунатып жеп алып, елсіздегі ќашандау жатаќтарына ќайтады. Сондайда аќ ќасќыр жџрістен талып келіп тыныѓып жатса, Кљксерек айналасында ќар боратады. Жџгіріп екпіндеп кеп тістеп љтеді. Басынан асып аунап тџседі, кейде аќ ќасќыр ырылдап тісін саќылдатып, ќђлаѓын жымитып, ашумен тап береді. Ондайда Кљксерек те ќатты ќорылдап гџр-гџр етеді. Кейде секіріп кеп аќ ќасќырдыњ желкесінен ќапсыра тістеп алып, ќысып тђрып-тђрып барып ќоя береді. Екеуі осыдан ѕрі ђзасып барып таласпайды. Артынан Кљксерек ќайта ойнайды.
Кџн жылына бастады. Бірнеше рет шаѓырмаќ жаќсы кџндер болып, ѕр жердіњ ќары тесілді. Ойдым-ойдым ќара жерлер кљріне бастады.
Жылы кџн ђйќыны кљп келтіреді, тамаќтыњ артынан бойды кљп сергітеді, етті шымырлатады. Аќ ќасќыр да ойыншы бола бастады. Љзі келіп Кљксеректі иіскеп, жалай беретін болды. Ќайта-ќайта Кљксеректіњ џстіне артыла береді, ыњырсып тістелеп те ќояды. Бой тартты... Екеуі ќалыњ ќараѓан арасында ђйыѓып та алды.
Кљк молайып жаз шыќќан соњ, екі ќасќырдан Ќараадырдыњ елі сап болды.
Ќараадыр сыртында елсізде екі џлкен ащы кљл бар. Соныњ аралыѓындаѓы ќалыњ шидіњ ішінде ескі ін болатын. Кљксерек пен аќ ќасќыр сонда. Жаќын жерде — ќамыс, одан ѕрі — кљл. Ќауіпсіз. Адам кљзінен алыс жай, бастап келген — аќ ќасќыр.
Бђл кезде Кљксерек басќа жаќтаѓы елді ториды. Аќ ќасќыр ін мањында болады. Ќамыс арасында кљп ќђстардыњ жђмыртќасын жейді.
Бір кџні Кљксерек інге салып келіп, аузынан кесек-кесек ќђйрыктарды ќђсып-ќђсып тастады. Біраќ бђрынѓы даѓды бойынша аќ ќасќыр ќарсы шыѓушы еді. Оны істемеді. Кљксерек ін аузын тырналап, шањ боратќан соњ ѓана сџйретіліп зорѓа шыќты. Ін ішінен жат иіс сезіп, Кљксерек басы мен кеудесін сђѓып "ырр" етіп барып, кішкене кџйкі кџшікті тістеп суырып алып шыќты. Бђл бђны істегенде, аќ ќасќыр арсылдап тап беріп еді. Кљксерек сонда да тоќтамай, кљк кџшіктерді жерге жђлќып-жђлќып соѓып, ќабырѓаларын кірт-кірт сындырып, љлтіріп тастады.
Біраќ бір емес, екінші, џшінші, таѓы ѕлденешеуі пайда болды. Аяѓында, жылыды. Кџшіктерді жалап, иіскелеп, кейде ќастарына да жатады. Аќ ќасќырѓа жем таситын болды.
Аздан соњ серігі ќайта ќосылды. Кљп ђзап шыќпайды. Сонда да талай жерге еретін болды.
Бір кџні екеуі бір ќозыны жеп келе жатыр еді. Індерініњ џстінен кљп џлкен жаулар кетіп барады екен. Ќамыс арасына бџќты. Жау озѓан соњ інге келді. Бір-аќ ќана кџшік ќалѓан, бџралып тђра алмайды, арт жаѓын баса алмайды. Аќ ќасќыр тістеп ѕкеліп ќамысќа тыќты. Екеуі ќайтадан Ќараадырѓа бет ќойды. Жарысып, кезек-кезек озысып отырып келіп, даладаѓы ќойѓа тиді. Тџн баласында ќђлын жеді, тай жеді.
Тыным алмай баяѓы іздерімен баяѓы елді ќайта ќанќаќсатты. Бђрынѓыдан жаман ќђтырды...

Аќ ќасќыр ойнамайды, ќыњсылай береді. Жесе де, семірмейді. Кей уаќытта жалѓыз ќањѓып кетеді. Кљксерек артынан іздеп жџріп, зорѓа табады. Кейде Кљксерек ќатты жџріп кеткенде, бђл жџрмей тђрып та ќалады. Кљксерек ќайта айналып келеді. Кей уаќыттар бір-екі кџндер аш та ќалысады.
Біраќ Ќараадыр елі екі ќасќырды ђмытќан жоќ. Ѕлде болса да сол екеуін кљре береді. Енді жер кепті. Жазѓытђрѓы кљкпен кљбењ семірген желќуыќ айѓырлар ќайта мінілді. Бір кџні зор ќуѓын болды.
Џш џлкен жау Ќараадырдыњ ойында тобылѓылы шђбардан шыѓарып алып, екі ќасќырды сатырлатып, бастырмалатып ќуып берді. Екі айрыла ќашты. Аќ ќасќырдыњ желіні тџгел ќатќан жоќ екен. Бѕрі бірдей соныњ соњына ќарай џњілді.
Кљксерек еріксіз ойысып келіп, џшеуініњ алдына љзі тџсті. Екеуі ќатар ќашты. Беттері Ќараадыр еді. Ерікке ќоймай, жандай шауып, тауѓа жібермей ќайырып алды. Аќ ќасќыр ойѓа ќарай ќашты. Кљксерек ерегісіп тауѓа ќарай тартып еді.
Мђны біреуі ѓана ќуып, екеуі ананыњ соњынан кетті. Ыќтиярсыз айрылып кетті. Артында жерді дџрс-дџрс басќан ќатты тђяќтар бђны енді аќ ќасќырѓа ќоспады. Сонан соњ бђл адырѓа кіріп, бір-екі бел асќан соњ ќуѓыншыны адастырып, ќђтылып алды. Біраќ серігі жоќ.
Сонымен ќуѓын кџні Кљксерек тџні бойы аќ ќасќырдыњ ізіне тџсіп жортып еді. Бір тљбеніњ ойына келгенде иіс те, із де бітті. Серігініњ иісі жоќ оныњ орнына ат, адам иісі мол білінеді. Аѓып, ђйып ќалѓан ќан кљрінді. Аз ѓана иіскелеп, бір рет жалап дѕмін де кљрді.
Тџн бойы кљп-кљп ђлыды, тањ атќанша жер тарпып, шањ боратты, ыњырсыды, аунады. Ай астында ѕрлі-берлі сенделіп, кљп аяњдцап жџрді. Ќасыњда кљлењкесі ѓана жџреді.

Таѓы да жалѓыз жортуылѓа тџсті...
Жаз бойы жалѓыз тіршілік етті. Ащы кљлдіњ солтџстік жаѓын жайлаѓан бес-алты ауыл Кљксеректен таѓы да кљресіні кљрді. Кџндіз келіп кљл жаѓасындаѓы ќамыста жатады. Тџн баласында бір ауылдыњ шуын бір ауылдікіне ќосып, быќпырт тигендей ќылады. Жаздай жеген ќозы, бђзауыныњ саны елу-алпысќа жетті.
Екі рет ќуѓын болды. Біраќ екеуінде де кљлге тџсіп кетіп, судыњ тап ортасына барып, дџњкиіп жатып алды. Саяз сулы, айналасы зор батпаќ, батпаќты ащы кљл бђѓан џлкен ќорѓан болып алды. Ѕсіресе, жањбырлы, желді тџндерде, ай ќарањѓыда, аќ жауындарда Кљксерек ќатты ќђтырады.
Тџнгі ауылдыњ ќорасына шапќанда кџзетшініњ айтаѓы, иттердіњ џріп тђрѓаны — барлыѓы да бђѓан бљгет емес. Кей-кейде ара-тџнде жарќ етіп, кџрс беріп мылтыќ та атылады.
Даусынан ѓана біраз сескенеді. Азѓантай ђзап кетеді де, ел тыныштала бергенде ќайта соќтыѓады.
Жасынан бір кџнде екі рет ас жеп ашќараќ болып џйренген Кљксерек ауылѓа жаќындап келгенде кљзі тђнып, есі шыѓып кетеді.
Сондыќтан ауылѓа таќай бере-аќ аѓызып ат ќояды. Ќораны љрт шыќќандай, жер сілкінгендей дџр-дџр еткізіп келіп, ќаќ жарып шыќќанда, аузына кем болса бір-екі батпан ќђйрыќ ілінбей ќалмайды.
Бђл жазда Кљксерек ќатты семіз болды. Алдаќашан тџлеген таќыр жџн кџзелген жылќыныњ жалындай ќайратты, ќатты. Денесініњ толуы, бойыныњ биіктеуі, ќайратыныњ молаюы — биылѓы жыл ерекше болды.
Кџздіњ ђзаќ тањында бір дауылды ќара тџнде топ жылќыѓа араласып еді. Сонда ќысырдыњ семіз асау тайын бастырмалатып ќуып жетіп, ќђйрыѓынан алып табандап тђрып ќалѓанда, тай тапжыла алмады. Аз тырмысып-тырмысып тђрып, ќоя беріп ќалѓанда—тай екпінімен барып тоњќалањ аса тџсті. Сонда аѓызып келіп бас салып алќымынан "гџрр" етіп ќаба тџскенде, тай кљтеріп тђра алмай, Кљксеректіњ астында ажал тапты.
Ќайтадан ќарлы, боранды ќыс келді. Аязды, елсіз ђзаќ далаларда аштыќ тџндері басталды. Ашумен жер тарпып, ќар боратып, кљп ђлыды. Бір мезгілде ай астында аѓарањ-аѓарањ еткен кљп топты кљрді. Бђрылып бір жаќќа ќарай жалтарѓанша, тасырлатып, ќар боратып, ќасына аѓызып келіп ќалыпты.
Бђлар: тілдері салаќтаѓан, ауыздары арандай ашылѓан, жџгіріп келе жатќанда бѕрі тегіс ырс-ырс етеді. Иістері Кљксеректіњ мђрнын жарды. Ќарсы аяндады. Ќалыњ топтыњ алдында зор кѕрі шолаќ мђныњ жанынан "арс!" етіп желді ќауып љтті. Кљксерек те тђмсыѓы ашумен ыржиып, тістерін саќ-саќ еткізді. Екеуі ќайта беттесіп келгенде біріне-бірі ђмтылмай, ќђр ѓана жанасып ќор-ќор етіп, ырсылдап тђрды.
Артынан жеткен кљп аќ ќаншыќтар Кљксеректі айнала иіскеледі. Бір џлкен аќ ќасќыр келіп жаѓын жалады, бђ да жалады. Бѕрін иіскелеп алды. Џлкен кљк шолаќ ќана иіскелеп жанасќан жоќ. Бѕрі де аунап-аунап, ќарды ќауып-ќауып алысты. Кљксерек те соны істеді. Бђл ќосылѓан топ жања ѓана отардаѓы жылќыдан бір тайды жеп келе жатыр еді.
Бірігіп алып, адырѓа ќарай жарысып жљнелісті. Бђл топтыњ саны — он шаќты. Ѕзірге басшысы — кљк шолаќ. Ќалѓандары ќаншыќ ќасќырлар. Џшеу-тљртеуі кџшік, оныњ ішінде бір-екі арланы бар. Біраќ олар кљк шолаќ пен Кљксеректен ќаймыѓады, кљп ойнайды. Џлкендерімен ырылдасып, таласпайды.
Кљксеректі ќаншыќ ќасќырлар кљп жаѓалайды. Топ ішінде Кљксеректен кџйлі ќасќыр жоќ. Бойѓа, денеге бђнымен кљк шолаќ ќана таласады. Оныњ мойны Кљксеректен де жуаныраќ. Жалѓыз-аќ жотасы ѓана бђныкіне ђќсамайды, мђндай дџњкиген кџдір емес, жазандау. Шабысќа артыќ болса да, алыс-ќа мынадай сенімді сияќгы емес.
Ќђтырынып шапќан мыќгы, ќомаѓай топтыњ бетіне ештење ќарсы тђра алмады.
Боранды кџні ыѓып келе жатќан ќойѓа араласып, бет-бетімен бљліп-бљліп ѕкетіп, талай ќойды жаралап, жеп, ќырып шыќты. Кљксерек ќосылѓаннан бергі алѓашќы шабуыл осы еді. Тамаќты, емін-еркін араласќандыќтан, ѕрќайсысы жеке-жеке, таласпай, ќаѓыспай жесіп алды.
Ќар ќауып, аунап-аунап, таѓы бірігіп алып, ілгері ќарай салды. Артынан адам келіп айырып алѓан ќойлардыњ талайы таусылып біткен, талайы жаралы. Ѕр жерде сираѓы, бас жџні шашылып ќалѓан кљп жемтіктер кљрінеді.
Топтанып келіп жылќыѓа да шапты. Біраќ ќоњын ойып алѓан, жаѓын сындырып ќалѓан тай болмаса, ешбірін жыѓып алып, емін-еркін жей алѓан жоќ. Кљп жылќышы ќуѓын салып жегізбеді.
Бір кџн, бір тџн аштыќ болды. Далада, сары жотаныњ басында шуласып ђлып-ђлып алып, кџнбатыс жаќта тџтіні шыѓып ќарауытып жатќан ауылѓа ќарай тартып берді. Ел орынѓа отырар кезде ауылѓа ќайтып келе жатќан екі-џш жылќыѓа келіп араласты. Жылќыныњ екеуі ќашып ауылѓа жаќындап ќалды да, біреуін Кљксерек омбы ќарѓа ќамап кеп, белгілі ѕдісімен жыѓып алды. Кішілеу ќђнаншыѓар еді.
Бар ќасќыр айнала тђра ќалып, ашќараќ ауызды ќойып-ќойып жіберді. Алдаќашан іші жарылѓан ќђнанныњ буы аспанѓа шыѓады. Ќан-жын басы-кљздерін жауып, жота жџндері џрпиіп, естері шыѓып асап жатыр.

Кљксерек бђрынѓы даѓдысымен жемтіктіњ кеудесіне тђмсыѓын тыѓып жіберіп, жђлып асап жатыр еді. Желкесінен "ырр" етіп бір ауыз тістей тџсті. Бђл орын кљк шолаќтыњ орны болушы еді. Жемтіктен басын суырып алып, кљк шолаќтыњ асылып тђрѓан аяѓынан ќатты тістеп алып, џстінен жђлып тастады. Екеуі де жемтіктен шыѓып, біраз гџр-гџр етісіп тђрып, ќайтадан ќызылѓа ђмтылысты.
Таласа-тармаса жесіп алды. Соњѓы бір-аќ саны ќалѓан уаќытта кџшік ќасќырлар мен ќаншыќтардыњ кљбі шыѓып кетіп, екі кљк шолаќ ќана жемтікті жђлмаласып ќалды. Љзгелер бђлар жеп болѓанша ќарда аунап-аунап алды. Бірталайы тљстерін ќарѓа тљсеп кџтіп жатыр еді.
Жем бітті. Таѓы да адырѓа ќарай тартты. Топ алдында екі кљк шолаќ ќатар жортады. Біріне-бірі жол бермейді. Бірініњ алдына бірі тџссе, тірсектерінен тістеп ырылдасып ќалады. Азу тісініњ бірі сынѓан кљк шолаќ ызалы, долы. Гџрілдеп сыздана берді. Екі кџндей аш болысты.
Жылќы бђрынѓы жерінде жоќ. Боран болѓан, ќалыњ ќар жауып, іздер де басылып ќалѓан. Елсіз бір жарды жаѓалап келе жатќанда, кеуегінен шыѓып ќоян ќашты. Жардыњ екі жаѓына ќаќ жарылып бљлініп алып, ђмтылып ќуды. Аздан соњ ќоян жардан шыѓып, Кљксерек жаќќа ќарай далаѓа шыѓа, адырѓа беттей ќашты. Бђл топтыњ алдында Кљксерек еді. Ќоянѓа жаќындап келеді. Бір кезде тљтеден аѓындап жеке дара болып, кљк шолаќ аѓызды. Ќоянѓа жаќындап ќысып келіп, Кљксеректіњ алдына тџсті. Артќы ќасќырлар шђбап алыста ќалды.
Адырѓа кірді. Бірнеше тљбелерден љтті. Кљксерек кейіндеп ќалып еді. Бір ылдида кљк шолаќ ќоянды жђмарлап жатыр екен. Кљксерек келе ауызды ќойды. Екеуі жђлќысып тартысќанда ќоянныњ басы мен кеудесі кљк шолактыњ аузында кетті. Љзінде ќалѓанды ќапаш-ќђпаш асап, Кљксерек ќайта тап берді.

Кљк шолаќ ќоянныњ басын тастай беріп, арс етіп Кљксеректі аяќтан ала тџсті. Ойда ќар борап, аяќтарыныњ асты аткљпір болды. Шапшып келіп гџрілдеседі. Тістері бір-біріне сатыр-сатыр тиісіп, ќарш-ќарш шайнасады. Тікейіп шапшыѓан бойда ђстасып тђрѓанда, Кљксерек басын бђрып жіберіп кљк шолаќты ќђлаќ шекеден ала тџсті. Жасынан ауыл иттерінен џйренген ѕдісі еді. Аузы тиісімен жђлќып бђрап жібергенде, кљк шолаќ майысып барып астына топ ете тџсті.
Жыѓысымен џстінен басып тђрып, ќђлаќ шекеден ауызды жылжытып келіп, алќымѓа салды. Тамаѓынан ќапсыра ќысып буындырып алып, мойын сџйегін ќырт-ќырт шайнайды. Кљк шолаќтыњ аузы арандай ашылып, тынысы ќђрып, тыпырлауѓа шамасы келмей ќалды.
Сол уаќытта артќы ќасќырлар топырлап келіп жетіп, кљк шолаќќа ауыз салысты. Былбырап аќќан ќызыл ќанныњ иісі аш ќарындарѓа мас ќылѓандай белгі берген еді. Шаптан, ќолтыќтан, жалањаш тљстен мыќты, љткір тістер жђлќып-жђлќып тартќанда, кљк шолаќтыњ ќаны жосылып аѓып, ішінен бђрќырап бу да шыќты. Бђл арада бар ауыз тџгелімен жабылып кетіп еді. Аз уаќытта кљк шолактан будыраѓан жџн мен тљрт табан ѓана ќалды.
Ќалѓан топтыњ жалѓыз даусыз басшысы Кљксерек болды. Іздеп жџріп, отардаѓы жылќыны тауып алды. Таѓы да атышулы тоѓыз ќасќыр деген дањќы шыќты. Кџндіз-тџні жылќышы атаулыны кџзеттен босандырмай, сонда да дамыл бермей, тай-ќђнанды жеп тђрды.
Артынан ерген тобы аштыќ кљрген жоќ. Бѕрі де жонданып, ќђтырынып, мыќты жџргіш болып алды. Шетінен Кљксерекше батыл. Сол не істесе, соны істейді. Ара-тђра жылќыны тастап, мањайдаѓы ауылдарѓа да соѓып кетеді. Тоѓызы араласќан жерде сел ќаптаѓандай, жау тигендей ќылады. Ат, сиыр сияќты ірі ќаралар бір-аќ жеммен таусылып, жоќ болып ќалатын болды.
Бір уаќыт керуен жолында да болды. Кешеден бері ас жемей, ашыќќан, аяздаѓан уаќыт еді. Жалѓыз атты шаналы жџргіншіні ќамады. Айналасына ќар боратады. Біресе жолына барып жатып алады. Жартысы артына, жартысы алдына тџсіп, ќашпай, мезгіл сайын жаќындап, аяњ салып отырады.
Есі шыќќан керуен аты жџре алмай ќалѓан соњ, айќай салып ќашып еді. Атты топтарымен жыѓып салып талќандап, љлтіріп, талап жесе бастады. Топ осыѓан араласып жатќанда, Кљксерек мђны тастай беріп, ќасына бір-екі ќаншыќты ертіп алып, кісініњ артынан ќар боратып, бђрќыратып салып еді, жаќындап ќалѓанда, кісі шошып жыѓылды. Біраќ алдарынан айќайлап, сатырлап шапќан аттылар шыѓып ќалып, айырып алды.
Осыдан соњ Кљксерек ќатты долы, ызалы болып, сызданып алды. Ырќына кљнбеген кџшіктерді, жџріске ере алмаѓан ќартањ ќаншыќтарды кейде бас салып талап та тастайды.
Таѓы бір ретте ќалыњ шилі ќорыќта отырѓан бес-алты ауылдыњ џстіне келді. Кџндіз болатын. Кџн шањытќан аяз еді.
Шеткі ауыл бђларды кљріп ќалды. Ши шетінде ќарда аунап жатќанда бір тџйе шыќты. Џстінде кісі бар. Басына аќ оранѓан. Тура ќасќырларѓа ќарай жџрді.
Ат емес, ќашпаса да болады. Біраќ тџйе жаќындап келгенде, бар ќасќыр тђрып, далаѓа ќарай аќырын бџлкектей берді. Топтыњ артынан Кљксерек керенаулап зорѓа тђрып, ќырыстанып артына ќарап, ол да аяндады. Тџйе баќырып ќояды да, шудасы желкілдеп желеді. Бетті елсізге ќарай тџзеп ќасќырлар бџлкектеді. Артында Кљксерек.
Тџйе бђрылып кетер деп, баќылайды. Бђрылмайды. Кљксерек ашыѓып ќалып еді. Дѕмелене бастады. Біресе жортыњќырап барып, алдыњѓыларѓа жетеді де бѕрін тоќтатып, љзі жџресінен тџсіп, тџйеге ќарап жатады. Тџйе жаќындап келгенде љзгелер жылжи береді. Бђл да артынан тђрып аяндайды.
Аяѓында, ауылдан ѕбден ђзап шыќты. Кљксерек љзгелерді ілгері жіберіп, љзі бір кџшік ќасќырмен бљліне, оњ жаќ бџйірге ќарай тартты. Тџйелі ќиыстап, топ пен бђл екеуініњ аралыѓына ќарай беттеді. Ѕлі де тџйе баќырады. Иісі, дѕмі ќызыќтырып, асыќтырып барады. Кљксерек тџйеніњ артына тџсті.
Біраќ ѕлі онша жаќындаѓан жоќ. Тџйе енді аќырын жџре бастады. Кейде тоќтап, алды-артына ќарайды. Аќбас ѕрлі-берлі бђрылып ќозѓалаќтайды.
Тџйе токтаѓанда — Кљксерек те тоќтайды. Тђрѓан жерінен ќар боратып, тарпына бастайды. Сљйтіп кеп, бір мезгілде аѓындап шауып, тџйеніњ жанына жаќындай келіп, ќиыс љте берді.
Сол кезде тџйе џстінен бір ђзын нѕрсе шошайып созылды да кџрс етті. Љлгенше ќатты ащы дауыс даланы сілкіндіріп, шошытып жіберді. Бар ќасќыр ќар боратып ытќып, ќашып жљнелді.
Кџрс етіп жљтелген кљк тџтінмен ќатар Кљксеректіњ артќы бір саны шыж ете тџсті. Ѕрі ыстыќ, ѕрі суыќ бірнѕрсе ќадалып шаншып ќалды. Санын "арс" етіп ќауып ќалып, тџйеніњ џсті таѓы да сыртылдап ќамданып жатќанда, бђ да ытќып ќашып жљнелді. Тоќталѓан жоќ, кљп ќашты. Бірнеше ќырќадан, бір-екі жазыќтан ќђлаш ђрып шауып љтті. Љзге ќасќырлар бір бљлек, бђл жалѓыз — бір бљлек.
Тџйе ќалып ќойды. Жџгіріп-жџгіріп келіп, бір жартасты сайѓа кіре бере, арт жаѓы ќиралањдап барып ќђлап тџсті. Жол бойы тоќтамай аќќан ќан ѕлін кетірді. Жарасыныњ ауруын да жања тоќтар алдында ѓана сезе бастаѓан.

Ќыњсылап жатып санын жалайды. Ќан шыѓады. Бір тђрады, бір жатады. Тђрѓанда енді бір аяѓын кљтеріп тђрады. Џш аяѓымен секектеп аяњдайды.
Арада бірнеше кџн љтті. Осы сайдан шыќќан жоќ. Ашыѓып бђралуѓа айналды. Біраќ аяѓы ептеп басуѓа келді. Бір-екі ќырќадан асты. Бір сайда џш-тљрт ат жайылып жџр екен. Бђѓып ќасына келді. Шетте арыќтау бір кљк шолаќ ат тђр еді. Тап беріп, ќуып отырып, ќалыњ омбыѓа ѕкеліп ќамады.
Осќырып, ќорќып тђрѓан атты алќымынан алып, бауыздап тџсті. Санын жђлды, ќоњын ойды. Омбы ќардан шыѓармай тђрып, жыѓып алды. Тоя жеп алып, сайына ќайтты. Кџњде кешті кџтеді. Тџн болѓан соњ, жемтігіне келіп, асын жейді.
Осымен бес-алты кџн љтті. Ќайтадан жоны шыѓып, тыњайып алды. Аяѓы да ѕбден басуѓа келді.
Кџдірейген жоталы, ашулы Кљксерек таѓы да жортуылѓа шыќты. Белгілі жемтік біткеніне екі кџн болѓан. Содан бері аш еді. Жорта-жорта, баяѓы Ќараадырдан шыќты.
Тџске жаќын мезгіл еді. Жота-жотадан ќарауыл салды. Желге тђмсыѓын тљсеп, белгілі иіс кџтті. Алыстан таныс иіс келіп, мђрнына жетті. Мањайѓа жалт-жалт ќарап алып, ќырдан-ќырды, адырдан-адырды кезіп отырып, кџнбатысќа ќарай шырќап салды. Кљп іздеді. Аяѓында, кџн кешке жаќындаѓанда, бір жотаныњ басында шошайѓан аттылы ќойшыны кљрді. Айналасында, сол тљбеніњ бетінде ќой шашылып жайылып жџр. Теріп жеуге шашќан шашудай. Біраќ жаќында ауыл бар. Алыстан аѓындап бет тџзеді.
Жалѓыз-аќ ќарасын кљріп ќалѓан ќойшы айѓайды салып, бђѓан ќарсы шапты.
Ќойшы џлкен емес, бала даусы шошытпайды. Ќой дџркіреп џркіп, ќойшыѓа ќарай ќашты. Ќасќыр жаќындап, бір ќызыл ќойѓа ауызды салѓалы ентелеп келіп ќалып еді, баѓанадан айѓайлап келе жатќан ќойшы ќасына кеп ќалыпты. Еріксіз жалтарып бђрыла беріп еді, ќойшы бастырып ќуып жљнелді.
Бой салып ќорќып ќашќан жоќ. Содан ба, болмаса тегі жџйрік пе, ѕйтеуір боз ат бастырмалатып жетіп келіп, Кљксеректіњ жотасына жењіл аѓаш сарт етіп тиіп ќалды. Сол-аќ екен, ќарсы бђрылып алып, аттыѓа ќарай "арс!" етіп шапшып ќалды. Арандай ашылѓан ауыз бірдемені жђлып тџспек еді. Ыњѓайына бала тоныныњ љњірі ілінді. Соны бљксеріп жђлып тџскенде, боз ат осќырып атќып кетті.
Баланыњ шошыѓан айѓайы шыќты. Ќасќыр артына айналып тап бергенде, мљњкіп жџрген боздан бала аударылып ќђлап тџсті. Кљксеректе кѕзірде бђрын ешќашан білінбеген долылыќ, жайындыќ бар еді. Туѓаннан бергі барлыќ кљресі осыдан — екі аяќтыдан дегендей, жыѓылып домалап жатќан балаѓа тап берді. Оќыс секіргенде, саныныњ жарасы ашылып, тыз етіп ашып ќалып еді. Ол бђрынѓыдан жаман ызаландырып, ќђтыртќандай. Боз ђзап ќашып кетті. Ќой да жоќ. Екпіндеп секіріп, ырылдап кеп баланы бас салды.
Бђл бала Ќђрмаш еді. Ќойшы ауырып ќалып, ѕкесі бір кџнге ќойѓа жіберген еді. Астына мінгені љзініњ жџйрік боз дљнені болатын. Џстіне гџрілдеп ќасќыр тљніп келгенде, кљзі бір ашылып, бір жђмылады. Басына таман арандай ашылып келе жатќан ауыздыњ жоѓарѓы жаѓында љзіне таныс ќђлаќ кљрінді. Сол жаќтаѓы тілік ќђлаќтыњ жартысы салпылдап тђр. Аќырѓы сезген-білгені — сол...
Содан ѕрі баланыњ џні љшті. Ќасќырдыњ аузы тиместен бђрын љліп кетті. Кљксерек ырылдап тђрып, тісініњ ђшымен ќаѓып жђлып алып, басын шайќап љткенде, баланыњ бір жаќ кљзін ќопарып алып кетті. Жџріп бара жатып, ќылѓып салды... Тџнде баланыњ љлігін тауып алысты. Жанында тайдыњ ізіндей болып, џлкен ќасќырдыњ ізі жатыр екен.

Ќђрмаштыњ жаназасына жиналѓан Ќараадыр елі Кљксерек жайынан неше алуан ѕњгімелер ќђрды. Кљпшілік мђны ќорќау ќасќыр деді. Кейбіреу ќђтырѓан ќасќыр емес пе екен деп кџдік айтты. Біраќ ќђтырѓан деуге орын жоќ. Ондай болса, бір баламен тоќтамас еді. Ауылѓа да шабар еді. Ќойды да ќуалар еді. Сол жиында бђны не ќылса да ізіне тџсіп соѓып алуѓа, љлтіруге сљз байласты. Бђл ѕњгіменіњ ортасындаѓы Ќасен еді. Ол — белгілі ањшы. Баяѓыдан ќђс салып, ит жџгірткен. Љзі — осы мањайдыњ ауќатты, ѕлді жігіті Ќараадырдыњ мырзасымаѓы. Ќалада ќызметте тђратын інісі бар. Сол арќылы биыл кџздігџні бђныњ аулына шетелден ќасќыр алатын бір ит келген. Кѕзір барлыќ Ќараадырѓа да, мањайдаѓы љзге елге де дањќы шыќќан Аќќасќа — осы Ќасенніњ иті. Келісімен Аќќасќа кџздігџні бір кџнніњ ішінде бір бљлтірік, бір џлкен ќасќыр алѓан. Љзі екі ќар басќан екен. Кѕзіргі уаќытќа шейін алты ќасќыр алыпты.
Аз кџнде бір болыс елдіњ ѕњгімесі болѓан Аќќасќаныњ арѓы тегін тексерушілер де кљп еді. Тџбі Ереймен итініњ нѕсілі деп кеп, арѓы затын ертегіге айналдыру џшін: "бђл ќанжыѓалы ќарт Бљгембай итініњ тђќымы" дейтіндер де болѓан.
Жиын Кљксеректі іздеуге сљз байлаѓан соњ, жаназадан тарай сала, Ќасен љз аулына келіп, бес-алты жігітпен бірге Аќќасќаны ертіп алып, адырѓа шыќты.
Кџн кешкі бесін кезі еді. Сондыќтан ертењге ќарап, аял ќылысќан жоќ. Ењ болмаса ізін кљріп, бетін ањѓармаќ. Жѕне жањада ќар жауѓан. Сонан енді таѓы ќар жауып ќалмай тђрып, ізінен, бетінен Кљксеректі танып алу керек.
Ќасен Ќђрмаштыњ ѕкесімен аѓайындас жаќын болатын. Жалѓыз баласы — ерке Ќђрмаштыњ љлгені ѕкесіне ерекше батып еді.

Бђныњ џй ішімен ботадай боздап, бейіт басында да ќатты кџњіреніп жылаѓанын кљргенде, тірі жанныњ бѕрініњ сай-сџйегі сырќыраѓан. Ќђрмаштыњ ѕкесі Ќасенге: — Сол жалѓызымды љлтірген ќасќырды ќолыма ѕкеліп беріп, кљзін ойѓызбасањ, сен маѓан туысќан емессіњ, — деген. Љзге ел де Ќасенге: "бџгін Аќќасќа не љлсін, не љлтірсін! Осыдан басќа жерге итіњніњ керегі жоќ, тіпті!" дескен. Осы сљздердіњ барлыѓы Ќасенді де асыќтырып, ширыќтырып еді.
Ќђрмаш аулы мен Ќасен аулыныњ арасы жаќын болатын. Сондыќтан кљп уаќыт љтпей-аќ, ањшылар кешегі бала љлген жерге жетті.
Аќша ќардыњ џстінде бадырайып џлкен із жатыр. Беті елсізге, Тастыќђдыќќа ќарай кетіпті. Барлыќ ањшы ізге ќарап, ќасќырдыњ џлкењдігіне ќатты ќайран болды. Аќќасќа бђрынѓы еріншектеу ѕдеті бойынша ізге жеткенше жай жџріп, тартыншаќтап келіп еді. Ізді кљріп, біраз иіскелеп алѓан соњ, басты тљмен салып жіберіп, тђмсыѓын ізден алмай отырып, жонды адырѓа ќарай шауып жљнелді.
Бар ањшы артынан ілесе желе-текіректеп шауып отырды. Аќќасќа тоќтамайды, артына ќарамайды, тынбай жортады. Ѕлі ќар бекіген жоќ. Ќалыњ да емес, ќыстыњ орта кезі болса да, биыл ќар жђќа болатын.
Ањшылардыњ айтуы бойынша, ќасќыр, тџлкіге ит ќосатын уаќыттыњ наѓыз љзі еді. Ќасен ќолына келгелі Аќќасќа барлыѓы џш ќасќыр алды. Бђныњ екеуін бір кџнде кџздігџні жер ќарада алѓан. Џшіншісін ќар тџскеннен кейін ауыл џстінен алып еді. Ќасен љзініњ бір-екі жігітімен жѕне басќа да ањды сџйетін тљрт-бес ќђрбысымен соњѓы уаќытќа шейін ат жаратып жџрген-ді.
Алыс жерден еті ояндап келген Аќќасќаныњ ќыстыгџні ќарда жџгіруге ќызылы толыќ болсын деп етейтіп, баптап ќайырып жџр еді. Бђдан бђрын Аќќасќаны аз-аздап ќоянѓа жџгіртіп, екі-џш суытып алѓан. Соњѓы уаќыттардаѓы тамаѓы кљбінесе ќђрт араласќан сђйыќтау ас болатын. Ќоясын да екі рет тастатып алып еді. Содан бері ќысќы жџні жетіліп, љњі ажарланып, ќатты ќђлпырып алѓан.
Жалѓыз-аќ бџгін тањертењ аз ѓана ас ќђйылѓан екен. Соныњ тоѓы ќаша ќоймады ма деген кџдік бар.
Одан басќа жоны жђмырланып, етін сыртына теуіп, бойдаѓы майдан, іштегі ќыл-ќыбырдан арылѓан кезі еді.
Аќќасќаныњ бойы ќасќырдан кіші емес. Аяќтарыныњ жуандыќ сомдыѓы да содан кем емес. Љзініњ барлыќ тђлѓасында ќасќырѓа ђќсайтын бітім бар. Тџсі тазылар тџсіндей емес, ќасќыр тџс. Дене жџні аќ сарылау келгенде, мандайы шањќиѓан аќ мањѓыл ќасќа болатын. Екі кљзі шатынап шарасынан шыѓып тђрѓандай џлкен. Џнемі от шашып тђратын ќып-ќызыл кљз. Ашу да, ерлік те бір љзінде.
Екі шекесі "торсыктай" деп ањыз ќыларлыќ. Бђныњ да жотасы кџлдіреуіштей. Ќђйрыќтан ауыз омыртќаѓа шейін дљњ сияктанып, кџдірленіп, дџњкиіп тђрады. Оныњ џстіне, шеке мен мойын тђп-тђтас болып келіп, шењбер тљске ќосылѓан. Алдыњѓы жаѓы арыстан бейнесіне ђќсайды.
Аќќасќа љте ќабаѓан. Сіркесі су кљтермейтін долы, ызалы. Сондыќтан ауылѓа келгенде шынжырдан босамайды. Далаѓа алып шыѓып, ањныњ ізіне салѓанша, жѕ ќарасын кљрсеткенше, ђзын кендірден босамайды. Ѕйтпесе, жолда кез келген иттерге де соќтыѓа береді.
Итке келгендегі жалпы ѕдеті: љзі барып таласпайды, біраќ ауылдыњ кљп иті алдынан шыѓып, быжѓылдап џре беріп, айналасын ќамай бергенде, яки біреуініњ жђлып ќашќан тісі тигенде ќђтырып кетеді. Ондайда топ иттіњ ішіндегі ењ џлкен тљбетті секіріп барып ќђлаќ шекеден алып, топ еткізіп соѓып, жаншып-жаншып жібереді. Кісі айырмаса, астына тџскен итті љлтірмей шыќпайды. Љзі жџрген жерде љзге иттіњ еркелігін кљтермейді. Кџзден бері Ќасен аулыныњ екі-џш саќ тљбетін љлтіріп салды.
Ќатты ашуланып, ашќараќтанып кеткенде, иесін де ќауып жібереді.
Кџздігџні џй ішінде сойып жатќан ќойдыњ етін жегізбей ђмтылѓанда Ќасенді де бір-екі рет ќолынан ала тџсіп, ќауып алѓан.
Кџн екіндіге жаќындап ќалды. Аќќасќа ізбен ѕлі жџріп келеді. Жерден бас алмайды, тоќтамайды. Ањшылар Ќараадырдан бес-алты шаќырымдай ђзап шыќты. Ќасќырдыњ бђл кџні беті Тастыќџдыќтан да љтіп, Аќсорањдаѓы жылќыѓа ќарай тартты. Аќсорањда екі ќос жылќы жатыр еді. Айналасы — аласа белес, ќалыњ тобылѓылы џлкен шђбар еді. Соныњ ортасындаѓы жадаѓай жалѓыз биік — Аќсорањ. Ќасќырдыњ осылай беттегенін білген соњ ањшылар аќылдасып тђрып, Аќќасќаны шаќырып тоќтатып алды.
Мђныњ мойнына кендір таѓылѓан соњ, барлыќ жђрт аяндап Аќсорањдаѓы ќосќа тартты. Бџгін тџнде сонда ќонып, ертењ ерте жылќышыларды жџйрік ат-айѓырѓа мінгізіп алып, ќалыњ топ болып ќуыспаќшы болды.
Екі ќостыњ бірінде Ќасен аулы мен барлыќ Ќараадырдыњ да жылќысы бар еді.
Жігіттер сол љз ќостарына келіп ќонды. Ќоста тџні бойы тынымсыз ќызулы, лаулаѓан ѕњгімелер болды. Мол асылѓан семіз ет ќонаќќа да, жылќышыларѓа да кљњілді желіктіњ шарты еді. Ќђрмаштыњ љлімі де кљп уаќыт ѕњгіме болды.
Ќасендер келісімен-аќ барлыќ жылќышы мѕлім етті: љткен тџнде кљк шолаќ жылќыѓа шауып, бір жабаѓыны жеп кетіпті.

Жалѓыз љзі бір семіз жабаѓыныњ жарты етіне жаќынын жепті. Бђл не деген жалмауыз екенін білмейміз, ѕкењніњ... деп, ќос басшысы сљйлеп еді.
— Ол ђзаѓан жоќ. Ол болса, осы Аќсорањныњ айналасынан табылады.
— Соњѓы уаќытта ќасќырдан тыныш едік. Осы жалѓыз ќасќыр кешеден келіп араласты. Ізі тайдыњ ізіндей. Ѕнеугџні де келіп, бір тай жеп кетіп еді.
— Іздегендеріњніњ љзі — сол. Ел мен ќосќа кезек тиеді. Бір кѕпір сарќынды. Бѕрін істеп жџрген сол. Енді, ѕттењ дџние, соны ѓана бір ќолѓа берсе-ау! — деп жабаѓысы желінген Бейсембай жылќышы кіжінді.
Жатарда Аќќасќаѓа азын-аулаќ ќђрт пен жылы-жђмсаќ ет берілді. Жђрттыњ бѕрі айнала џйіріліп, соны кџтті.
Біраќ тар џйде, кљп бљтен кісініњ ортасында Аќќасќа жиі ашу шаќырады. Шынжырмен байлаулы жатып, кей уаќытта "арс" етіп, от айналасындаѓыларѓа тап береді. Кљп уаќыт ќорылдап гџр-гџр етіп тђрып алады.
Отќа ќарсы ќараѓан кљздері ашумен ќанталап шатынап кетеді. Ќарањѓы ала кљлењкеде жатќанда екі кљзі ќып-ќызыл шамша жанады. Аќќасќа ырылдаѓанда алдында отырѓан Бейсембайдыњ жотасы мђздап, еті тітіреп кетеді ентелеп ілгері жылжып, отќа ќарай мінбелей береді.
Тањ ќылањдап келе жатќанда барлыќ ањшы мен кљп жылќышы атќа мінді. Жарап жџрген бедеу биелер мен жџйрік айѓырлар тџн ортасында ђсталып, тоѓын ќашырып алып еді. Жђрттыњ бѕрініњ ќолында сойыл, шоќпар. Сатыр-сђтыр етісіп, ќостан желпіне шыѓысты.
Аќсорањныњ етегіне таман келгенде, Ќасен он бір-он екі кісілік жиынды тљрт бљлді. Љзі Аќќасќаны алып Аќсорањныњ дѕл биігініњ басына шыѓатын болды. Љзгелерді тау мен ђсаќ адыр, ќалыњ шђбарды айнала ќоршап алып, жан-жаѓынан ќаумалап, Аќсорањныњ биігіне ќарай ќаѓып шыќ деп, таратып-таратып жіберді.
Ќыстыњ кџні алыстаѓы аќ жотадан ќызарып шыѓып келе жатќанда барлыќ аттылар жан-жаќќа ќарай шашырай жљнелді. Аќша ќар желе шауып жљнелгенде, жџйріктердіњ аяќтарымен есіліп-џгіліп, борай тџсіп жатты.
Ќасен аяњдап, биіктіњ басына ќарай тартты. Жолшыбай екі-џш жерде Аќќасќаны сарытып, аунатып, баптандырып алды. Сонымен жарты саѓаттан артыќ уаќыт љткењде, биіктіњ басына келіп шыќты. Дѕл биіктіњ бір иекартпа иыѓына атын тастап, љзі Аќќасќамен бірге жаяулап келіп, бір екі-џш обаныњ ыѓына келіп отырды. Айналасыныњ бѕрі де кљрінеді.
Тау басында желдетіњкіреп ызѓырыќ соѓады. Кџн, ѕзірше суыќтау. Аќќасќаныњ астына ертеден ќамдап алѓан киізін тљсеп, љзініњ ыѓына жатќызды. Айналаѓа Аќќасќа да анда-санда бойлап-бойлап жаѓалай ќарайды.
Ќасен бђны баулыѓан иесіне ішінен бас иіп алѓыс айтады. Ќђрметпен еске алады. Љйткені Аќќасќа тау басында кѕзіргі отырыстыњ не мѕні барын ѕбден тџсініп, ђѓынып отырѓан сияќты. Тыныштыќќа бой ђрып, жатуды ойлап тђрѓан жоќ. Кџтіп отыр. Биіктен томаѓасын тартќан ќырандай ізденіп, баѓып отыр. Жан-жаќтаѓы ќаѓушылардыњ бѕрініњ де алдына ќарап љтеді. Кейде тџрегеліп те жан-жаќќа кљз жібереді.
Кешегі жабаѓыны жеген Кљксерек екені рас еді. Кеше жартысына жаќынын жесе, бџгін љткен тџнде сол жеріне барып, таѓы ќалѓанын тоя жеп алып, енді Аќсорањныњ етегіне келіп, бір жартасты, бозќараѓанды ќиындау сайда ђйыќтап жатыр еді.
Ќђлаѓына алыстан бір сарын естілді. Елсіз тыныш тауда тањертењгі ауа дыбыс атаулыныњ барлыѓын екілендіріп кљтеріп тђрѓан.
Оянып, жџресінен жатып, ќар ќапты. Сљйткенше, сатыр-сђтыр еткен аѓаш даусы мен тастаќ жерді тасырлатып басќан ат дџрсілі естілді. Тџрегеліп, барынша керіліп алды. Екі аяќтылардыњ иісі сезілді. Бџлкектеп жотаѓа шыќты. Сол-аќ екен, арѓы беттен ќђлап келе жатќан екі џлкен ќара айѓайды салып, тап берді.
Кљксерек жалт беріп, жотаныњ тасасына тџсе сала, сайды жалбылап, жоѓары ќарай салды. Ќолында шошайѓан сойылы бар, астында ќатып ќалѓан аќ бедеуі бар Бейсембай аѓызып жотаѓа шыѓып, таѓы айѓай салып, љрге ќарай тасырлатып шапты. Бђл уаќытта Кљксерек сонша саспаса да кейде кљсіле шауып, кейде ќђлаѓы жалбырап сљлектей тџсіп, Аќсорањныњ жонына ќарай асып еді.
Айѓай жаќын жерден шыѓып ќалѓанда, Аќќасќа атып тђрды. Ќасен бђны кендірінен сџйрете барып, атына шапшањ міне сала, айѓай шыќќан бетке ќарай аѓызып отырып, сол жаќтаѓы жотаѓа шыќты.
Ќарсы алдында оќ бойындай жерде сары жотаныњ дѕл џстінде артына бђрылып ќарап, таќ тайыншадай бір кљк шолаќ тђр екен.
Жотасы кџдірейген, ќђйрыѓы шоп-шолаќ, бойы тау басында тайдай кљрінді. Ертегініњ кљкжалы. Жотаѓа шыѓа бере, Аќќасќа да кљріп, атылып, секіріп кеп кетті.
Аќырын ѓана "айт!" деп ќалып, бѕйгі керге Ќасен де ќамшыны басты.
Кљксерек артына ќарап тђрып, байќамай ќалып еді. Бір уаќыт алдынан шыѓа ќалѓан сатыр-сђтырѓа жалт ќараѓанда аѓындап келе жатќан Аќќасќа мен аттыны кљріп, сол жаќтаѓы ойѓа ќарай ытќып, ќашып жљнелді. Бір сайѓа тџсіп жосылып барып, екінші оњ жаќтаѓы жотадан асып тџсті. Соныњ ойына таман жаќындаѓанда аттыныњ дџбірі басылып ќалып еді. Мђныњ ќђлап тџскен сайы тіп-тік жар болатын. Біраќ дѕл сол кезде артындаѓы ќар жиі-жиі, шыќыр-шыќыр басылып, бірдеме жаќындап келіп ќалды. Ќашып келе жатып артына ќарай алмады. Сол-аќ екен жаралы санынан бір мыќты ауыз ќауып тџсіп, ойѓа ќарай ќатты жђлќып кљтеріп тастады. Сол сѕтте бђныњ жауы ќасынан аѓып љтіп кеп, алдыњѓы омбыѓа екпіндеп барып, соќтыѓып љзі де ќђлап тџсті. Аќќасќаныњ жђлып кеткен екпінімен етпетінен тџсіп ќалѓан Кљксерек енді атып тђрып, тап берді.
Бђрын Аќќасќа бђндай жђлып љткенде, ѕсіресе, ойдан тљмен жђлѓанда, ќандай ќасќыр болса да омаќатып, тђмсыѓынан шаншыла тџсуші еді. Сондайда ќапысыз мыќты ауыз тђрѓыз-бастан келіп, алќымынан жабысып ќалатын.
Бђл жолы олай болмады. Аќќасќа љзінен бђрын тђрып, кџрілдеп ырѓып келе жатќан кљкжалды кљрді. Бђ да ќарсы тап берді. Сол уаќытта ќђлаќ шекесінен тиіп ќалѓан ќышќаштай ќатты темір ауыз жђлќып кеп жібергенде, ой жаќќа ќарай ытќып барып тџсті. Біраќ Акќасќа жыѓылѓан жоќ, тік етіп барып, тљрт таѓандап тђра ќалды. Ептілік, ыњѓайлылыѓымен ѓана кљк шолаќтыњ аузынан шыѓып кетті. Кљксерек тістенгенде, ќамти тістей алмай, кљбінесе терісінен ала жђлќып еді.
Сол бетімен Кљксерек жотаѓа жџре бермекші болды. Љйткені артындаѓы дџсір таѓы естіліп ќалды.
Біраќ Аќќасќа да ќалмады. Аѓындап келіп, аржаќќа шыѓып алып, кљлденењнен шапшып-секіріп келіп, Кљксеректі ќђлаќ шекеден ала тџсті.

Кљк шолаќ бђл жолы да жыѓылмады. Аќќасќаны кљтере жоѓары шапшыды. Алѓашќы алѓан жерден Аќќасќаныњ аузы босап кетті. Екеуі бетпе-бет келіп шапшып тђрып, ќаршылдасып ђстасты. Енді бірінен-бірініњ босап кетуіне жол жоќ. Бђл кџй не ќылса да біреуініњ астына тџсуімен біту керек.
Жѕне етіне тіс тиіп, ашынып алѓан Аќќасќа ќазірде долылыќтан љртенгендей еді. Ќасќырмен кљп кездесіп, ќырќылжыњ тарта бастаѓаннан бері ќарай Аќќасќа бойына тіс тигенше, онша љлерменденбеуші еді. Дѕл ќазіргі кџй жалѓыз тал ќылына шейін ќоздырып, кџйдіріп-жандырѓандай.
Кљксерек те баѓанадан ќалыспаѓан итке енді шын ойынды бастаѓан. Екеуі шапшысып тђрѓан бетте біріне-бірі ќђлаќ шекеден де, алќымнан да алѓызбайтын болды. Алдыњѓы аяќтарымен ђстасып тіресіп тђрып, сол сѕтті ањдыѓанда екеуі де тез іс бітпейтінін ђќќандай болды.
Ќозданѓан ќан толќынып кеп, таѓы бір дем басќа шыкќанда, Аќќасќа ќарсы алдында арандай ашылып тђрѓан ауызѓа саќ еткізіп тістерін салып жіберді. Бђл ќасќырдыњ тљменгі тістері мен тілін ќоса шайнаѓанда, ќасќырдыњ жоѓарѓы азулары Аќќасќаныњ тђмсыѓыныњ екі жаѓынан жоѓарѓы ђрттарына келіп, кірш-кірш кірді.
Ашулы тістер сытыр-сытыр, ќарш-ќарш шайнасады, ѕлі шапшысып тђр.
Дѕл сол уаќытта жоѓарѓы жотадан шыѓа сада тљмен ќарай кер ат пен аќ бие де ањырап еді. Ќасен мен Бейсембай "а, ќђдайлап" сойылдарын оњтайлап келе жатты.
Љр жаќта Аќќасќа. Шайнасып тђрѓан ауыздардан сілекей мен ќан аралас аѓып, сырылдап тђр.
Аќќасќа Ќасен даусын ести сала, ойѓа ќарай жђлќи бђрап ќалѓанда, кљк шолаќтыњ белі бђрањ етіп барып, дџрс етіп ќђлап тџсті. Ауыздары бір-бірінен айрылѓан жоќ. Екеуінде де џн жоќ.
Шайнасу џстінде желімдей ќайнасып ќатып ќалѓан сияќты. Ењ аяѓы, болымсыз болса да, тыныс алѓан дыбыс та білінбейді.
— А, ќђдай!.. А, ќђдай!.. Иѕ, сѕт! Иѕ, сѕт!.. Иѕ аруаќ! Иѕ аќсарбас!.. — дей бере, екі атты џстеріне жыѓыла-жыѓыла џйіле тџсті. Аттар босанып шыќты.
— Опыр-ай!.. Опыр-ай!.. Аузын!.. — деп келіп, Ќасен жуан ќамшыныњ сабын Кљксеректіњ кљмекейіне тыѓып жіберіп, мыќтап басып тђрып, жауыныњ тђмсыѓын жоѓары ќарай ќайырып жіберді. Аќќасќаныњ ќан басќан тђмсыѓынан кљк шолаќтыњ тістері бір-бірлеп шыѓып кетті. Аќќасќа сонда ѓана бџйірін тартып тыныс алды.
Біраќ ѕлі де жанын шыѓарѓанша ќасќырдыњ тљменгі жаѓын кџрт-кџрт шайнап жатыр. Бђл кезде Бейсембай да ќара пышаќты Кљксеректіњ љкпесіне салып-салып жіберіп еді.
— Осы... осы... осы ит! — десті. Кљксеректіњ жаны ѕбден шыќќан соњ, Аќќасќаны Ќасен, Бейсембай екеулеп отырып, зорѓа дегењде айырып алды. Ќђйрыќтан ќысып алып, алысќа сџйреп апарѓан соњ ѓана Аќќасќа есін жиды. Біраќ ѕбден ѕлсірегендіктен, сол апарѓан жерге сілейіп жата кетті. Барынша шаршап, талѓан екен.
Ес жиѓан соњ жђрт кљк шолаќтыњ ќђлаѓына ќарап отырып, бђрынѓы кеткен Кљксерек атты кџшікті таныды. Ќђрмашты ойлап, кейбіреулердіњ кљздерінен жас та шыќты. Ауылѓа ѕкелгенде, Ќђрмаштыњ ѕжесі боздап келіп:
— Ќуарѓан-ай, ненді алып ем?!.. Не жазып едім?.. Баурына салып љсіргеннен басќа не ќып еді меніњ ќђлыным?!.. — деп елді тегіс ењіретіп, Кљксеректі басќа тепті.