Мђхтар Ѕуезов
|
Білекке білек
— Сен таѓын, таѓын бастадыњ ба?!.. Ќанша џрмет ќысам да бомай-аќ ќойдыњ ѓой, жџдѕ! Сен албасты! Секењдеген шайтан. Ќарањѓы џйге жалѓыз љзіњді ќамап ќояйын ба шыли... Кљзіњді бозартып! – деп Маќпал біраз ќабаѓын тџйіп, љтірік ашуланѓан боп, ќарап тђрды. Сљздері ѕсер ететін емес. Тамсанды да, аяѓын екі-џш басып:— ќарањ ќаѓыр ќоясыњ ба, жоќ па? Тђр ѓой, міне, мыналар адамша тып-тыныш. Ѕлде жын ђрдыма сені тџге?... – Соњѓы сљзге келген Маќпалдыњ даусы шањќ етіп, ќатты шыѓып, жђдырыѓы да тџйіліп, бар бойымен џњіліп тђра ќалды. Жѕне џзілген, шђѓыл тоќтаѓан џні де, бџгіле тђрѓан бойы да, ќадала ќараѓан кљзі де тџгелімен ныќ ќойылѓан сђраќ тањбасын кљрсеткендей. Ашыќ, ќатты сђраќ. Жауапты тілейді. Џнсіздік созылѓан сайын жауаптыњ ќажеттігі білініп барады.
...Біраќ жауап та, џн де жоќ. Боларлыќ мџмкіншілік те азыраќ. Љйткені бђл сияќты «ќабырѓасынан ќойылѓан» мѕселеге айыпкер де, жауапты да... бљрте лаќ. Ол Маќпалмен тџсінісудіњ орнына мѕселені бђрынѓысынан да шиеленістіріп жіберді. Ќойлар тђрѓан оттыќќа шыѓып, жања салѓан кљк бедені басып тђрѓанын аз деп білсе керек. Маќпал тџйіліп келгенде, ол оттыќ бойындаѓы бар бедені таптай барып, бђрыш жаќтаѓы ќозылардыњ алдына тђра калып, ќђйыршыѓын шыбжыњдатып, арт жаѓы талтаќтап, мыќшыњдай бастады. Ќалпы: «жљнімді айтайыншы...» - деген кісі сияќты еді. Біраќ ќылыѓы тіпті бљрте лаќќа да кешпейтін ќылыќ болды.
Маќпал енді ашулана тамсанып, соњынан ќозѓалѓаны сол-аќ еді, анау ќозылардыњ тђмсыѓына шашырата сигектей жљнелді...
— Љй, тілеуіњ ќђрсын, љл де маѓан.... Секењдеген албасты, – деп, Маќпал жаѓаласып кеп шап етіп, мыќынынан ђстай алды... Бѕрте лаќ ѕлі љзін айыпты деген сљзді тыњдаѓысы келмейді. Ђстаѓанда ќарсылыќ білдіріп «баќ» етті. Оттыќ џстінен кетіп болѓанша, толып жатќан мейіздей-мейіздей кішкене ќђмалаќтарын ытќытуѓа да џлгіріп ќалды.
Маќпал оны сауырынан џстап кљтерген бойында:
— Ќарѓайын десењ жалѓыз, ќарѓамайын десењ жалмауыз... Наяты... Неткен бџліксіњ сен... Ќђдай ђрып?! – деп оњ ќолыныњ жђдырыѓын ђратындай тџйіп келіп еді... Біраќ пішінін сол секундте шђѓыл љзгертіп, лаќтыњ басына таман апарѓан жџдырыѓын жазып жіберді. Анасы ђрсып жатса да љз бетімен былдырлаѓан баладай боп, лаќтыњ аузы ѕлі кџнге бедесін шайнап жџр екен. Тџк жарымапты...
Маќпал оныњ шаужањдап жатќан аузын еркелете ќысып, азѓана сілкіп тђрып:
— Албасты сен... Албасты... Білдіњ бе? – деді де, љз сљзіне кџліп ќойды. Кљњілінде ђрѓашы лаѓын «албасты» деуі, енді келіп, басќа соѓан жалѓас біраз тењеулердіњ шумаѓын тарќатќандай...
Мысалы, лаѓы љзге алты ќойдыњ ішінде ќыз есепті... Аналар сонда алты момын ђлдай. Мынау солардыњ соњында тентек, шолжыњ кішкене ќыздай... Етегін ашып, басќа секіретінін ќайтерсін...
— Љй... сарамас, – деп алдына љњгерген бойында лаќтыњ тырсиып тђрѓан ішін сипалады... Ќазір кџз. Љзі бойшањ, кџпілі лаќ... Буазына не бересіњ тентектіњ! – деп енді бџйірінен еркелете ќаѓып ќойып ќоранын екінші бђрышындаѓы кішкене шарбаќтан асыра тџсіріп жіберді.
— Жѕйіњ осы... Осы... Бђдан артыќ ќаяќќа апарам сені? Оттыѓыњ бар. Бедењ ѕне, –деп ішінен:
«Байлап ќойсам ба екен, жџдѕ?.. Біраќ оралып, буынып ќалады-ау тыпыршыѓан ќарањќаѓыр...» – деп, зілсіз ќарѓанып, ѕзірше ешбір байлау жасамай, ќара ала сиырѓа ќарай ќозѓалды. Кљктемде сџт фермасы тарап, Сѕрсен мен Маќпалдыњ колхозѓа істеген ењбектері џшін осы сиыр берілген. Жаясы таќтайдай, џсті ќђрулы тљсек сияќты тертбаќ голландка сиыры бџгінгі кџніне наразылыќ айта алмайды.
Тђсына Маќпал келгенде ол имек мџйіздерін бђрып ќарап, амандыќ білдіріп, џн ќатќандай боп, ыњыранып койды. Тђмсыѓы мек аузы тоќтыќ, кџйлілік белгісімен бусанып тђр.
Маќпал сауырын сипап, алдына барып ќарап:
— Жеміњ азайып ќапты-ау! – деп барып екі ќђшаќ пішен ѕкеліп оттыќќа салып жатып:
—Мынау пішен, мынау топан... Араласса жаќсы болады... – деген кезде Маќпал талайдан бірінші рет, ез-езіне: – осыларѓа шыли сљз ќатып жџретінім не екен? Мѕмілеге келетіндей, жџдѕ. Біреу естісе кџліп жџрер ме? – деді. Біраќ кљњілінде мына тђрѓан малы шынымен бђныњ тіл ќатып, жѕй-кџйін љздерікен сђрап, біліп тђруды керек ететін сияќты
— Бђ ќалайша?..
Оныњ жауабын Маќпал таратып айтпайды... Біраќ ол солай:
— Жаќып та ѕнеугі келгенде:—«Е, ќара мал сиыр, ќалайсыњ?» — деді ѓой. (Жаќып — Маќпалдыњ комсомол бауыры. Ол аудан кіндігінде) «Навай жыз» де колхозшы орыс ќатыныныњ бѕрі сиырымен абысындай ѕњгімелеспеуші ме еді, тџге?.. Осындайларды ойлай жџре Маќпал ќара мал сиырдыњ астын тазалады... Содан ќойларына ауысты. Бђлардыњ саны алтау. Ушеуі ірі, џшеуі биылѓы ќозы. Аныѓында Маќпалдыњ љз ењбегі џшін тиген осы џш саулыќ еді. Бѕрі тегіс ќоздаѓан. Ќозылары міне, аман, кџйлі. Сиыр, Маќпалдыњ кџйеуі Сѕрсенге берілген. Ол – осы «Екпін» колхозыныњ ђстасы... Ќазір Сѕрсен дџкенінде.
Бљрте лаќ па?.. Ол туралы Сѕрсен мен Маќпал кейде џй іші боп отырып дауласып та ќояды. Сѕрсен оныњ тџбін љзіне тартады.
— О, сиыр мынан табылды. Бџ болмаса ќаяќтан ѕкелер ењ сен.
— Сиырыњды ќолыња берейін, таѓы бірнеше лаќ ќимайсыњ ба езіњ?.. – деп Маќпал кџліп, лаќты љз табысыњ дейді.
Ќара ала сиырдыњ сџті бары колхозѓа мѕлім екені рас. Біраќ ол ѕуелі кџтумен, екінші ђќсата білумен табылѓан. Екі ќарын май алыпты жаздай. Бір ќарнына киінген жѕне џнемдеп жырмалап отырып, осы лаќты сатып алѓан Маќпал. Сљйтіп «бір атаныњ ќызы», џшінші тџліктіњ басы боп, Маќпал ќорасына о да кірген. Жањада келген. Љзі осы кішкене, таза-ќораныњ кенжесі... Ол ерке, тѕйтік бомай кім болсын?..
Маќпал шелекпен су ѕкелді... Алдымен лаѓын, содан соњ ќозыларын суарды... Бљрте лаќтыњ сілкіне пысќыра тђрып, су бетіндегі љз сѕулесіне ќарап кезін ежірейтіп, сџзбекке ќамданып, мџйізін тљсеп байќауына шейін Маќпал танып, ђѓып тђрады. Ыстыќ, бѕрі де ыстыќ... Ѕсіресе ќылыѓы мол, осы лаѓы ыстыќ...
— Ѕй, сљйтсе де тентек, жџдѕ. Ќозылардыњ жемін былѓады... тђра тђр... Мен Сѕрсенге барайын... – деп, Маќпал ќорасындаѓы шаруасын бітірген соњ, дџкенге ќарай кетті.
Жасы ќырыќќа жања ілінген Сѕрсен ќасындаѓы бала ђстасына кљрік бастырып, «Екпін» колхозына он тоѓызыншы плугті ќамдап жатыр. Соныњ ќђрсауына жарайтын, ђзын сом темірді отќа ќыздырып ап, сол ќызѓан басын жалпайта ђрып жатыр екен.
Сѕрсен – колхоздыњ ењ ќадірлі мџшесініњ бірі. Бђрын ќазаќтыњ пышаќ-шаќпаќ соѓып жџрген љнері аз ђстасы еді. Ол кџнде ќол аѓашќа ќаќќан кішкене тљс пен ќазан отыныњ басына орнатќан ќол кљрік бџны тђсаѓан да, љсірмеген. Ќђрал жинап алар ќауќары да болмаѓан. Љнімі — ќырыќтыќ, пышаќ, таѓы бай баласына тартуѓа апаратын кездік... Осындай шђќыма еді. «Екпін» колхозына дџкен аштырып, сонда бђл кџнде љзі істеп, енді колхоз кірісін де молайтып, љзі де џлкен тџр тауып отыр. Биыл кљктемнен бері колхозѓа осымен тоѓызыншы плуг кіргізеді. Бђрынѓы колхоз плугі он еді. Сѕрсен мен колхаз бастыѓы кер-жердіњ бѕрін жиып ап, жоќтан-бардан ќђрап, тыњнан міне тоѓызыншы плугті ќосќалы жатыр... Плуг ќана емес, ол бђл кџнде лобогрейка, шљп машинасы, тіпті молотилканыњ да сынѓан, бџлінгенін тџзей алады. Дџкен іші толѓан сайлы ќђрал... Кљрші заводтан сатып алѓан бормашина (темір тескіш) ол да тђр мђнда...
Маќпал алѓаш келген бойында Сѕрсенді жђмысынан бљлмейін деп толасын кџтіп, џндемей ќарап тђр еді. Арт жаѓынан колхоз бастыѓы Асылбектіњ џні шыќты... Ол Сѕрсенге сѕлем бере кіріп:
— Сѕрсен, мынау соњѓы плуг ќой осы, – дегенде Сѕрсен салќындап, ќарауытый ќалѓан сом темірді кљрік астына ќайта апарып, кљміп ќойып:
— Иѕ, осы... – деп мањдайыныњ терін сџртті...
– Ендеше бџдан соњ, осы шананы бір ќолѓа аса деймін.
— Білем. Рас... Ќыс жаќын. Шананы да быт-шыт ќып кљзін жойѓан былтырѓы колхоз бастыѓы, пѕдері нѕлет!..
—Ѕйтеуір екеуміз жоќтан-бардан ќђрап, одан да мал тђрѓызайыќ колхозѓа, љтірік белсенді деген неден болатын дейсіз, сондайдан болат та ќызыњ... жџдѕ!..
— Мынадан кљп шана жасаймыз. Біраќ, осы бір шаналар иттей ауыр, жџдѕ...
— Табаныныњ ќалыњдыѓы жџк кљтеруге жаќсы. Енді... љгіздеріміз бар ѓой, шџкір, ќосатын...— деп колхоз бастыѓы шананыњ кљп мінін кљре алмады..
— Љгіз де жануар... Аямасќа болмайт та, бастыќ. Табанында дауым жоќ, Біраќ бђ шананыњ сџйегі ауыр... О, осы ана шабаќ, ќанат, кепіл бѕрініњ ауырлыѓынан... Оны мен бџйтіп ќоймаймын. Жиішкертем. – Колхоз бастыѓы тџсінді. Ол Сѕрсенніњ білетініне сенеді. Содан енді дџкен жаќќа орала бергенде бастыќ ѕњгімесін бастады. Кљзін Маќпалѓа ќадай сљйледі...
— Жѕ, сіздерге мен енді бір жањалыќ ѕм айтайын. – Маќпал бір жайсыз нѕрсе бола ма деп тіксініп ќап еді.
— Ауданда малды жаќсылап љсірушілердіњ, екпінділердіњ слеті – сиязы болат. Соѓан біздіњ колхоздан кісі керек. Біз ауыл кењесі, колхоз басќармасы боп соѓан Маќпал барсын, – дедік! –деп, біраз тђрды да, џндемей тђрѓан тыњдаушыларына таѓы ќарап, – љзіне бџгін, ќазір жџру керек,— деп бітірді. Маќпал:
— Е, малды кім кџтеді?.. – дей беріп еді, Сѕрсен араласып:
— Малды кџтеміз, кџтіледі... Бар. Келимеге келетін жер ме екен бђ? Кџттіњ малыњды, маќтан сенікі... Мінеки ендг сиязда ќай-ќайып отыратын сен...
— Бѕрекелді, жаќсы айттыњыз... Рас, маќтан сенікі енді, Маќ-пал!—деп бастыќ Маќпалды арќаѓа ќаќты.
— Ќалай кџт, ќалай саќта дейт, љзіњ барып, љз ќђлаѓыњмен естіп-естіп, ќанып-ќайтасын....
— Е, барам, несі бар… Сен кџтсењ болат! – деп, Маќпал љз байлауын жасады.
— Љзіњ мђнда неге кеп ењ? Естіп кеп пе ењ, жџдѕ? – деп, Маќпал шаруасын Сѕрсен енді ѓана сђрады.
— Ѕгі лаќ, ќойдыњ аќырына шыѓып жемін былѓап, жџдѕ, маза бермейт. Соѓан ана аќырын биіктеп шыѓа алмайтын, бірдеме ќып бер дегелі кеп ем.
— Е, ќып берем... Ал ендеше жџріњдер, бђны жолѓа ќамдайыќ – деп Сѕрсен колхоз бастыѓы мен Маќпалды ертіп, џйге ќарай аяњдасты.
Колхоз бастыѓы мыналардай екі мыѓым мџшелерін кљњілдендіргісі кеп:
— «Бір сиырыњ, бес ќойыњ бар, ќђлаќќа жазам!»—деп ќандай кіжіњдеп ет. Кешелер белсенділер. Міне енді џкімет ѕдейі «кљбейт-кљбейт малды» деп отыр, бђндай мал љзгеде де табылат ќой. Менх ѕсіресе Маќпалдыњ малѓа деген ниетін, жџдѕ, жаќсы кљрем...— деді.
— Бар малымыз. Кџтеміз љзін! – деп Сѕрсен Маќпалѓа ќарап: – бар да аудан, облыс, Алматы бѕрін кљріп ќайт. Жібере берсе жџре бер. Алањ ѕм болма. Тамаѓымыз тоќ, кљзге шђќиым міне, жалќау-лодырды. Ќазір орта ќазан ќатыќ тђр џйімде... Ењбек еттік колхозѓа... Таптыќ міне, кѕйт дейсіњ... Солай ма, ќатын?!
Маќпал кџліп бетіне ќарап:
— Солай! – дейді…
II
Бџгін аудан кіндігі Ванновка ерекше жанданѓан. Аудандык атќару комитет, райком, жер бљлімдерініњ алды – кірген-шыќќан кљп адам. Бђныњ ішінде џлкен дљњгелек аќ жаулыќты ѕйелдер. Бљрік, тымаќ, тондар, шолаќ ќара пенжактер киген кљбейген… Колхозшылар. Ќолхозшылар ішінде де кљпшілігі ќатардан шыѓып, осы жолда бѕйгеден келгендер. Ѕрќайсысы љзді-љзі колхозыныњ жарысын адаќтап шыѓыпты...
Ѕлгі кењселердіњ кљшелері де колхоз кљрмесіне айналѓандай.
Бђл мал кџткен, малѓа ыќлас берген бейілдіњ кљрмесі. Ѕр колхоз кљлігін, кљлігіне жасаѓан кџтімін сарапќа салады... Соњдыќтан жегіп келген аттарында да сын бар.
Міне екі ќоњыр арѓымаќ. Жасыл бояумен жањада бояѓан ќобди арбаѓа парлап жегіліпті...
Љњдері жып-жылтыр. Сауырлары тљњкерген тегенедей. Баптылыќ, кџтімділік арќасында ќђлын мџшелерін ќайта тауыпты... Бђл – љз-љзіне сенімді - тоќ, ныѓыз «Возрождение» колхозы.
Мынау тђрѓан – бір кџрењ, бір ќызыл кљк «Таулыќ» колхозыныњ келігі. Бастарын шђлѓи тастап тђрѓан мѕстекі, жуан сіњірлі тертпаќ, ќаражон аттар да ешкімнен олќымын демейді.
Кљше бойлары ылѓи осындай пар-пар. Оќта-текте, бірен-саран бастыќтар мінген, ќђнанша кџзелген салт аттар керінеді.
Тџс ауѓан кез. Кџздіњ ашыќ шаѓырмаќ кџні. Алатаудыњ иыѓына ќарай созылып кљлбеп барады.
Ќазір слет ашылу керек. Аталѓан саѓат жетті... Ауданныњ бір топ ќызметкері клубќа кірді.
Бђлар райком секретары, атќару комитет председателі, комсомол ђйымыныњ секретары, политотдел орынбасары... Бџгінгі мѕжілістіњ бастыќ баяндамашылары…
Клубтыњ залына кіре бере-аќ райком секретары кџрсініп, басын шайќады. Ѕлі залда адам жоќ. Біраќ болмаѓаны да тѕуір екен. Љйткені бђл клуб ќонаќ тџсіруге тіпті ѕзір емес.
— Бѕсе, осылай шыѓарсын деп ѕдейі ерте шыѓып ем... Ќарашы тым ќђрмаса бірде-бір ђран да жоќ,— деп секретары айнала ќарады. Клуб залы шынында алѓаш ќараѓан кљзге алжа-алжа, салаќ ќатынныњ џйіндей. . .
Ењ ѕуелі кљзіње залдыњ ортасына таман ѕкеп кђрылѓан ќазаќы – аќ шымылдыќ тџседі. Бђл, аќ делінеді. Біраќ шынында бџгін емес бђрын, бір кезде солай болыпты. Ќазір кірден, ыстан, тозыѓы жеткендіктен ол сап-сары боп кеткен. Љзі аныќ ќазак шымылдыѓы. Љйткені, жоѓарѓы ќас, тљменгі етектерініњ бетіне бір заманда ќызыл жіппен машина кестесі, ирек шимайы салыныпты... Бђл кџнде сол жиектерініњ кей-кей жерлері боршаланып, жыртылып салбырап тђрѓаны да бар... Осы шымылдыќтыњ касына таќай бере жањаѓы азаматтар клуб басќармасын кџлкі етісти.
— Экранды ќарасањшы!.. Ал аќшаны сойып алады... – деп атќару комитет председателі шымылдыќтыњ бір шетін ќаѓып, ѕрі сахнаѓа ќарай љтті...
Ќалѓандар тездетіп шымылдыќты шиыршыќтап, жинап жатыр. Залда ђзын-ђзын орындыќтар. Олардыњ кљбі тіпті сахнадан алыс тђр.
— Жаќындатайыќ, кљтерейік! – деп кішкене бойлы райком секретары біреуін ырѓап кљріп еді, кљнетін емес.. Шегелеулі екен. Тілесе сахна љзі жаќындасын... Ауданныњ ылѓи бастыќ жігіттері асыѓа, ќосыла жџріп залды љздері тѕртіпке сала бастады.
Колхозшылар жиылѓанша орындыќтар реттеліп, алдындаѓы бос орындар толтырылып, басќарма столына ќызыл жабылып, шам да реттеліп ќалды. Клуб ќамсыздыѓы енді аныќталды. Бђл жер џлкен мѕжілістіњ осында болатынынан хабарланбапты. Хабар беретін жер бљлім бастыѓы бџгін ауырып ќапты.
Бђндай сѕтсіздік ќайда болса да болатын шыѓар дейікші... Біраќ сонда да, клуб залы џлкен кењ орын бола тђрса да ѕлі љзіне арналѓан бір ыќыласты, бір мѕдени ќолдыњ араласќанын кљрмеген сияќты. Оныњ белгілерін енді ќабырѓалар баян етеді. Екі-џш жерде кљсемдердіњ суреті бар болса да, ќатарларында сол суреттердіњ бойындай ќаѓазѓа шимайлай жазѓан жазулар, ђран орнына ѕлдеќандай сыѓандардыњ фокус ойындары болатынын баян етеді. Ќабырѓалардыњ таѓы бір кљзге ілінетін џлкен жазуы (ол тђп-тура аќ ќабырѓаныњ љзіне жазылѓан) 2 сом, 3 сом, 4,5 деп ќойѓан сомалар... Бђл тђста кабырѓаны бухгалтердіњ кітапшасы дерсін... Осы сомдардыњ ењ тљрінде, алдыњѓы орындар ќатарында, болмаса тіпті музыкашылар орныныњ ќатарында, жоѓарѓы есептердіњ жинаѓы сияќтанып, бір ќысќа сљз тђр. Ол «бронь» дейді... Ауданныњ колхоздарын, колхозшыларын, аудањ кіндігін хатта Ванновканыњ кљшесін де еліртіп, сілкінтіп жџрген колхозшылар слетінен мына клуб хабарсыз. Сондыќтан оныњ ќабырѓалары да мењіреу...
Біраќ «клубтыњ басы ауырып тђр екен» деп љмір ќарай ма? Тамыр, тџбірлері колхоздарѓа ныќ орналасќан, арќаларында ныќ табыстары бар «екпінді мал љсіруші» деп аталѓан слетші колхозшылар ѕсіресе ќарар ма?
Олар бестен, оннан жиыла-жиыла залды лыќ толтырды. Осылардыњ орта кеудесінде џлкен жаулыѓын оранып, ќара барќыт бешпентік киіп Маќпал да кеп кірді... Жанында ауыл кењес, колхоз бастыѓы сияќты таныстары бар.
— Кімдер жиналѓан екен? Ѕнеу алда бір ќатын. Мына біреу терезе жанында екі ќатын... Е, артта да бір-екеуі бар екен ѓой... – Маќпал алдымен осыларды шолып алды. Одан ѕрі колхоздан келген таныс еркектерді де байќады. Алда, ќызыл стол мањайында ќырынѓан, жымия киінген, тегіс ѕйел бетті боп алѓан, ењшењ бір кљселер жџр. Бђрын Маќпал бундайлардыњ бір кљргенде бірен-саранын ѓана кљруші еді. Оќыѓан, іс басындаѓы адамдар осылай жџретінін біледі... Біраќ солардыњ ќап-ќатар боп тізілген џлкен тобын кљргені осы ѓана еді.
— Шын ѕйел бетті боп тђрады екен-ау, жџдѕ? – деп тамсанып ќойып, артќа ќарады... – Алыстан таѓы бір жаулыќ кіріп келеді екен... Кљзіне жылы ђшыраѓандай болды. Ол алыстан-аќ бђѓан ќарап жымиып кџліп келеді... Аяѓында Маќпал да танып орнынан тђрды. Бђл келе жатќан љзініњ сіњлісі Айша. Бірімен-бірі амандаса сала:
— Сен де ударниксіњ бе?
— Сен де солаймысыњ? – деп кџлісіп ап ќатар отырысты. Жљн сђраса бастады…
— Ѕне жерде кљкем де отыр, кљрдіњ бе? – деп Маќпал оњ жаќтаѓы бір катарѓа ќолын нђсќады. Айша бђрылып ењкейіп ќарап, љздерініњ ѕкесін кљрді.
Жасы алпысќа таќап, бурыл тартып ќалѓан Ќожыќ екі ќызына ќарап, аќсиып кџліп ќойды... Айша «Ќайрат» колхозынан кепті...
— Екі ќой, бір сиыр, отыз ќояным бар... Бір ќызыл ќой деген ќойым бар еді, кџтіп ем баќырдыњ љзін де. Ѕлгі байѓђс ќар кетерде бір ќоздап, егін пісер алдында таѓы ќашып, осы кџзде екінші, ќоздады...
Маќпал сџйеініп, тамсанып ќап еді.
— Енді љсеріне кљрініп жџр ме деймін, наяты...—деп Айша кџлді...—Сол осы жаќында таѓы ќашты...
—- Жыл айналѓанша џш ќоздайын деген ѓой... Байѓђстыњ ырымы ќалай жаќсы ет. Шын ударник сен екенсін,— деп екеуі бірігіп кџлісіп алды...
— Шал љз колхозынан келген ѓой? — деп Айша ѕкесініњ жљнін сђрады. Оны бђл ѕлі керген жоќ еді.
— Е, љз колхозы «Кењбђлаќтан». Колхоздыњ атын жаюшы еді. Бір ќђлыны љлмепті!.. Бір жылќысын не ќасќыр жеп, не ђры алмапты... Аттары кџйлі дейді. Соѓан кљре оны да ударник депті колхоз!—деп Маќпал сіњлісіне ѕкелерініњ жайын айтып баян етіп келе жатыр еді, сырт жаѓынан біреу: —жењгей, сіз — дей берді. Маќпал сљзін бљліп бђрылѓанда таѓы да саќал-мђрты ќырылѓан бала бетті кљрді.
— Сіз «Екпін» колхозынансыз ѓой?
– Иѕ!
— Ѕкењіздіњ аты кім?—деп кішкене книжкасына ќарындашын џњілтіп тђр.
— Љз ѕкем бе, кџйеу жаѓым ба?
— Кџйеуіњіз, иѕ фамилияњыз…
— Кџйеуімніњ ѕкесі... – деп, келіп Маќпал бљгелењдеп ќалды да, сонысына ќысыла, кџліп жіберді. Ажарлы ашыќ ќызыл жџзін ќазір бір ќою ќызыл басып кетті.
Сљйткенше болмай: «Жђрт кџлер ме екен?»—дегендей боп алдына ќараса, ауыл кењес пен колхоз бастыѓы бђѓан ќарап ыржиысып отыр екен... Маќпал тезінен жљнделіп, ішінен намыстанып ќалып:
– Кџйеуімніњ ѕкесі – Келімбет,—деді... Жігіт жазыл ала, ќызыл стол жаќќа жљнелді.
— Осы жђрттын бѕрі осындай колхоз ішінде маќталѓандар ѓой шыли? — деп Айша Маќпалѓа сђраќ ќойды. Баяѓы апалы-сіњлілі боп жџрген џйдегі кездерінде, Айша осылай жљн-жосыќды Маќпалдан сђрап, сџйене жџретін. Енді кездескен жерден-аќ сол бђрынѓы ќалыптарын табысып, ќайта жанасты.
— Бѕрі де мал кџткендер ѓой. Ана ќатындар да сол емей не дейсіњ?..
— Бђл љзі жарыс ќой, кім озар екен? Кімді маќтар екен ауданда?— дегенде Маќпал кџліп:— ќайдам? Бђл жерде не деп жарысамыз. Оздырса ќадірсай— ѕм џйдегі ісіміз, малымыз білет те... Сен ѕлде менімен жарыспаќпысыњ?— Айшаѓа ќарады. Айша ќысылѓан жоќ.
— Олай демегін. Сен болсањ, сенімен де жарысам, несі бар?
— Жарысады, жарысады. Ѕтейі соѓан келмедік пе? – деп Маќпал кџле отырып, Айшаныњ иыѓынан ырѓап ќойды.
Дѕл осы кезде ќызыл стол жаѓынан ќоњырау шылдырады. Бђл кџнге шейін екіден, џштен бастары тџйісіп, айќыш-ђйќыш ѕњгімемен боп жатќан колхозшылар тына ќалды.
Слет ашылды... Шам жанѓан кез еді. Баѓанаѓы Маќпалдыњ атын ќаѓазѓа тџртіп алып кеткен жігіт сияќты бір жас жігіт тізім оќыды. Ішінде оќылѓан аттар Маќпал мен Айшаны елењ еткізді. Ѕсіресе бір аттыњ жљнін џѓа алмады бђлар. Ол аталѓан «Келімбет келіні» деген ат. Бђл, Маќпал болу керек.
Тізім бітті, жђрт ќабыл алды. Енді ќызыл стол басына ѕр жерден шыќќан адамдар тђрып барып жатыр. Маќпал ѕлі де ђѓына алмай, ешкімнен ретін тауып сђрай да алмай, отыра берді.
Стол басына бес-алты кісі ќђралды... Орыњ алып отырысып жатыр. Араларында ѕлдекімді жоќтаѓандай боп зал жаќќа ќараса береді. Сол уаќытта ауыл кењесі Маќпалѓа ќарап:
— Е, Маќпал, неге отырсын? Ана жиылыс басќармасына сені де сайладыќ ќой. Тџр, бар ана жерге...—деп ентелете бастады. Маќпалѓа жања тџсінікті болды. Бђрын колхоз жиылыстарында да мђндайды ол кљрген. Тек жањаѓы тізім оќушыныњ кімді, не жаймен атаѓаны бђѓан тџсініксіз боп ќалѓан еді.
Акыры басќарма ортасына, залды џлкен аќ жаулыѓымен ќаќ жарып Маќпал да барып кірді. Бђѓан бђрын отырып ќалѓандар тезбе-тез орын берді.
«Ана ќатындардан мен озайын дегенім ѓой тџрі»,— деп Маќпал љз-љзіне енді ѓана сенімдірек ќарай бастады. Осыдан ѕрі кљп кешікпей-аќ џлкен баяндама басталды. Арыќ, сђр жџзді ќараша жігіт сез сљйледі. Саспай, салмаќтап айтќан сљзі де, топќа ќадал-ѓан љткір кљзі де, бір орынѓа ќатып тђрып калган ѕзі де, тегісінен шегедей шаншылады. Атќару комитет председателі баяндамасыныњ тџйіыді сљзіне сатылап, терењдеп батып барады. Мал, мал, мал!.. Кењес кђрылысы џшін де... белсенді колхозшы, љзіњ џшін де... мал, мал, мал…
III
Таза ќылып сыланѓан ауызџйлі, тљрџйлі кішкене ыќшам пѕтерде комсомол Жаќып, кемпір шешесі Несібелді жѕне избашка — Настя отыр. Кемпір баласына жања бір џлќен ќара сандыкты ѕкеп берген еді. Оныњ ішінде Жаќыптыњ кітаптары. Ќазір џшеуі сол сандыќтыњ айналасында отырып, ішінен кітап, ќаѓаздар алып жа-
тыр.
Жаќып кітаптарды екі жаќќа кезек тастайды. Біреуі керек деген тобы, екіншісін шешесіне:—мѕ, мынау саѓан!—дел сол жаќќа тастай береді. Жасы алпыстан асып ќалѓан болса да Несібелді ѕлі ќайратты да тыњ. Љзі ѕрдайым кљњілді кџлегеш те. Ќалыњ етті, ќызыл жџзі кљп ќатпар жасап жиырылып, кљзінен жасы аќќанша кџлетін кездері жиі-жиі болады. Бџгінгі кџнде емірде оныњ ќабаѓы солайша жадырап ашылѓан сияќты. Сондыќтан ѕсіресе Настя мен екеуініњ арасы ќђрбыдай. Кљп кџлкі екеуі ќатар жџрген жерден шыѓады. Баласы Жаќып та шешесініњ ќазіргі кџнін ќостап, онымен кљп мѕжілістеседі. Біраќ кљбінесе ќалжаќтап кџлкі шыѓара сљйлейді.
Бђл кџндерде џйлеріне жан-жаќтан ќонаќтар келіп жатќан. Дѕл ќазіргі саѓатта ол ќонаќтары слетте. Ѕлі ќайтќан жоќ. Жаќып орындыќта отырѓан бойымен ењкейіп, сандыќ ішінен бір топ кітапты алды да, реттеп отырып, кемпір жаќќа ѕуе кемесініњ мушелік книжкасын тастай берді. Ескірген книжка. Біраќ сырты ѕлі жања екен. Кемпір колхоздаѓы кемпірлердіњ біріне берейін деген ниетпен, ќалтасына сала беріп еді, Жаќып тџсін љтірік томсартып:
— Ќой; не ќыласыњ, біреу кљріп ќойса «комсомол екенсіњ» деп шатаќ ќыла береді,— деді. Настя ќысылып аузын басып кемпірге ќарады. Несібелді ќалтасынан книжканы суырып алып:— не дейт... Ал ендеше!— деп Жаќыптыњ љзіне лаќтырып тастады. Сол кезде слеттен ќонаќтар ќайтып кіріп жатыр еді. Шал Ќожыќ, Маќпал, ќастарында Айша да бар. Ќемпірдіњ љњшењ бѕйгелі туыстары. Ішін-де «кѕрі шораяќ» шалы да жџр. Ол жаз бойы «Кењбђлаќ» колхозында келінініњ ќолында тђрып, жылќышылыќ ќып, колхозынан алѓыс алып, осы слетке келген. Настя бђларды кљњілді жџзбен ќарсы алып, Маќпалѓа ќарап:
— Апаныкі ќыз ќандай! Басќа ќатындар залда отыр. Ал ол президиумда...
— Тљрге шыќты ма меніњ балам?—деп Несібелді Маќпалѓа сџйеіне ќарады.
— Иѕ, тљр. Тљрдіњ тљбесінде, несін айтасын. Басы бар табаќты соларѓа тартады!— деп Жаќып љзгелермен бірге кџліп:
— Президиум десе-бђл баяѓысынша «тљр» дейді!—деп Маќпалѓа ќарап:— атањныњ фамилиясын айттыњ ба? Мен со жерде сен шатаќ шыѓарасыњ ба деп ем...— меп таѓы кџлді,-
— Айттым, несі бар?
— Ќойшы, не дейт... Ђяттан кетіп,— деп Несібелді шынымен жаратпай ќап ед.
— Е, езіњ ќайтуші ењ? Мына атайым кљзінше енді сырыњды ашайын бѕлем! — деп Жаќып кџле ќарады.
— Е, мен ќашан айтып ем?
— Айтпасањ меніњ паегімді алѓанда не дедіњ?
Несібелді кџліп жіберіп:
— Пѕлиміњ не?— деп болмайт... Жаќып пен Настя кџліп жатыр. Кемпір љзі де кџле отырып.
— Молымќан десем ђќпаит ѕлгі піркѕншігі ќђрѓыр...
— Бѕсе, не деген медіреу десењші. Толымќан деген атасыныњ атын атауѓа келінініњ тілі оралмай тђрѓанын ђќпас болар ма, ол орыс,— деп Жаќып мысќыл етеді.
— Сонда да айтпадым. Сонан соњ тілеуіњ бергір; Ѕбіштіњ ќатыны тђр екен, со айтып жібергені.
— Ѕйтпесе паексіз ќайтуѓа бар, біздіњ кемпљшке… Маќпал да съезде сол сен сияќтанып, жетісер еді... «Сыпайы екен бђл кісі» дер ет, шіркін съезд басќарушылар...
— Маќпал несіне именсін енді одан. Баяѓы бір ѓђрып деген ѓой. Бѕрін де тастап атќамыз жоќ па, тџге...—деп, шал џлкендік даналыќпен џн ќосты...
— Вот, малды баќќандыкі ќандай жаксы, Маќпал... Ѕ, сендердікі ќатындар «кљктемде џкімет тегін ап ќоят» деп шатаќ кіган,— деді Настя.
— Е, айтсам болмайсын, осы емес пе меніњ айтќаным!—деп Жаќып та, Маќпал да ќарады.
— «Баќ, баќ малыњды» деп кљктемде осыныњ бѕріне баќаша баќылдап ењ. Сеніњ ењбегіњ осыныњ бѕрініњ бѕйге алып жџргені, тџге,— деп Несібелді Жаќыбыныњ барлыѓын ќуаныш ќыла, Маќпалдарѓа ќарап ќойды...
— Сљзіњніњ керегі жоќ. Айтуды љзге де айтќањ. Істеген ењбек љзіміздікі. Жалѓыз балањды маќтаѓаныња неге болайыќ!—деп Маќпал Айшаѓа ќарап кџліп ќойды..
— «Бір аштыњ, бір тоќтыѓы бар» деген осы. Ќараѓым, Жаќыптыњ боѓандыѓы неге жѕрдем: бомасын... Масадай сенделіп ќамап па ек, жџдѕ былтыр... Айтќанын ђѓынып колхоздарыња осылай ењбек љте беріњдер, тџге!—деп шал љсиетін айтады:
— Енді малыњныњ ќђр басы барлыѓын маќтан етпе... Жаксы ќошќар, жаќсы бђќаѓа апарып сапасын арттыр, екеуіњі— деп Жаќып, Айша мен Маќпалѓа кењесін береді.
— Е, мал босыншы. Басы боса, берейін десе, ќђдай осымен кем ќылмайт, жџдѕ!—деп, кемпір жетекке ермей, тартыншаќтай береді...
— Е, сен ѓой, жџдѕ... Сеніњ бес ешкі, бір сиырыњ болѓанда «ќђдай, ќђдай» деп жџргеніњді білеміз!—деп кџліп, Жаќып сандыѓыныњ ішінен бір кішкентай жат тџсті ескі кітапты алып оќи жљнелді.
Ескі хатпен, ќауырсын ќаламмен жазылѓан, кљп жері ќара сиялы, кейде ќызыл жолдар кездесетін, кішкене шимай беттер не дейді?..
— «Ќойны баќќанда ия мѕлѕк десун ќайтарѓанда, ия саттар десун... Киіз басарда ия ѓапур, ия шукур десун; суѓа тоѓытарда ия самит десун; ќойѓа тђз бергенде ия ћаннан, ия маннан десун ...»— Жаќып жљткіріп ап кекеткен џнмен:
— Мѕ-ѕ!— деді.
Бђл кішкене кітапты оќи бастаѓаннан-аќ кемпір мен шал:
— Расла-расла... екен ѓой: — десті.— Со ѓой, бѕсе. Бџныњ онда несі бар екен?— деп Маќпал аќсия кџліп, бауырына ќарап: «не дер екен?»—дегендей ќып, тыњдап отыр.
— Шылдыњ ќылат та,— деп Айша да Жаќып мінезін шеше алмады.
Жаќып шешесіне ќарап:
— Сеніњ ќђдайдан соњѓы бір сџраѓаныњ осы емес пе еді? Таќуалыѓы ќандай еді бђ кемпірдіњ!.. Міне сол агрономныњ айтќаны!— деп кішкене кітапшаныњ таѓы бірњеше параќтарын аударып, тоќтай ќап:
— «Рауайылар андаѓы рауаят ќылулар кім, ћазірет адамден Мђћамед Мђстафа салли аллаћы ѓалияћи уа сѕллѕмѓаша мыњ иеті юз пір кѕміл каћир бістѕ, мина бісте уа саћиб шџкур етіплѕр. Анден тљрт пір тиуашылыќ ќылып тђрлар...»—деп аяѓын соза оќып кеп:— Па, шіркін, тџйе баќ деп жатќанын кљрмейсіњ бе!—деп екі-џш ќаѓазды аударып жіберіп: «Шљкіргѕнде ия алла, ия раћман димек кирѕк!» Сеніњ ѕлі кљп тџйелі боп жџргеніњ осыныњ айтќанын ќыѓаннан ба!—деп шешесіне ќарап кџліп ќойды. Несібелді ѕлі іргесін бермейді. Ол томсарып ќана тыњдап отыр.
Маќпал баѓанаѓы ќалпынан жымиып отырып, енді Жаќыпќа:
— Сен мђны неге саќтап жџрсіњ, жџдѕ?— дегенде Жаќып іле жљнелді:
— «Тиюшіндік ќылѓан кісі бђ рисѕланы білмѕсѕ, оќытып ешті мѕсѕ, ия љзі тђтмаса, тиуашылыќтен ћѕр не тапќан малы доњѓызыныњ кџшиден ћарамдђр. Хиямѕт кџні кљрден тђрса юзи ќара болѓай!» Ќљресіњ бе міне!—деп Жаќып Маќпалѓа ќарап:—былай дегесін ђстамасќа бола ма?—деп кемпірден љзгесі тегіс ќосылып кџлісіп алды. Жаќып ѕлі џндемей отырѓан шешесі жаќќа ќарап кљзін ќысып ќояды...
— Апам екеуіњ олай болса, ол дџниеніњ ќамын, сауабын сандыќќа мыќтап сап ап, саќтап жџр екесіњ ѓой,— деп Маќпал Айшаны тџртіп ќойды.
— Е, ѕйтпесе не?—деп, Жаќып таѓы бір-екі ќаѓазды аударды:
— «Ћѕр кіши рисѕлѕні љзі бірлѕ саќласа ќђдайтаѓала тиуашылыќќа мыњ бѕрѕкѕт бергѕй»,— деп кітаптыњ жолына саусаѓын ќадап тђрып сипай ќамшылаѓандай кып, аќырьш кљлгір ѓана жџзбен кемпірге ќарап:
— Сіздіњ тџйењіздіњ саны неше соќыр боѓан ет осы, бѕйбіше!?—деп ќойѓанда Несібелдініњ љзі де жарылып кџліп жіберді. Екі ќызы ѕсіресе мѕз болады. Жаќып шђѓылынан таѓы салдырлата жљнелді...
— «Мыњ бѕрѕкѕт бергѕй, шол бѕндѕніњ юзи он тљрт кџндік айдік болѓай, шол бѕндѕніњ ваћтині юзныс курып, ѕћли ѓырѕсат ћѕйран ќалып айтќай, бђл ќайсы пайѓамбар, уа ќайсы жаћит, уѕ ѓайыс ѓазитђрур дигѕй, би кѕлѕм, уѕ би зѕбин, уѕ би дендандан нидѕ килгѕй... Бђл ол дунияда меніњ ѕмірімді тђтып бу рирѕсѕлла мџбѕрѕк саќлап ерді шол сѕбѕптѕн шу мѕртѕбѕгѕ иткендур»... Міне біз, апам екеуміз неге саќтаймыз, білдіњіздер ме?—деп Жаќып кітапты жаба бере...
— Мына бір жерінде «бір ќой садаќа бергей» деп ќойыпты... Љзін жазѓан ќазаќтыњ ќу молдасы!-—деп кітапты жауып тастады.
—Керек, бђдан керек не болсын,— деп ќойды.
— Ќазаќ... ќазаќ молдасы. Осындай ќып жоќты-барды шатып кеп,— бђл алмай ќоймайтын да, жџдѕ!—деп шал Жаќыптыњ басќа кітаптарын ќарай бастады. Баѓанадан џндемей отырѓан Несібелді, енді бђл кітаптан гљрі де тањыраќ бір нѕрсені есіне алып:
—«Шорай ислам », «аќтаяќ » дегенді кѕйтесіњ. О, ќандай тіксінтіп ет, жџдѕ!— деді.
— Онда ѓой маѓан да намаз оќыттыњ! Жасым сонда он џште, ораза тђтќызып ќандай зарлатты апам!..— деп Жаќып «аќтаяќ» заманыныњ љз басына тџскен ауыртпалыѓын еске алады.
— Со ќђрѓыр осы беріде бомап па еді... Кењес уаѓында ќайдан шыѓып жџрді екен? «Ораза тђтпаѓанды дарѓа асады, намаз білмегенніњ тілін ќеседі»,— деп наяты ќандай шошытты, жџдѕ?—деп Маќпал да еске алды…
Баѓанадан бір кітапты оќып отырѓан Настя жања ѓана басын кљтеріп:
— Орыстікі поп, ќазаќтікі молда, ол бѕрібір один черт,— дегенде Несібелді кџліп жіберді де:
— Е, сен сљйле, ќызым, маѓан ђдайым осындай аќыл айтат бђ— деді. Настя — толыќтау денелі жас ќыз. Ќызметініњ кљбін ќазаќ ортасында, ѕсіресе ќазаќ ѕйелімен араласа істемекті маќсат ќылады. Сондыќтан ол ауданды, аудан ішіндегі жаќсы, жаман колхоздарды тегіс біледі. Осы Жаќыптыњ џйінде ђдайы тџрады. Љйткені љз туѓандары Ќырѓызстанда — Ќаракљл жаѓында боса керек.
Бђныњ кемпірге оњашада айтќањ жайыныњ кейбірін кейде Несібелді кљпке де мѕлім етіп ќояды.
— Байѓђстыњ ѕке-шешесі љмір бойы кедей болып, малайлыќта еткен екен. «Алты баласы бар едік. Біз ћѕм тегіс малайлыќта болдыќ» дейді. Љзі «ќазаќсыњ» деп бойын аулаќ салуды білмейт, жџдѕ. Кейде тџнде ќайтып кеп шешінеді де, ќойныма кіріп кетеді... Дѕл баламдай... Љсиетті де кљп айтат маѓан..—дейтін.
Ќазір Настя џш ѕйелге ќарап, шындаѓан, салќын пішінмен сљз сљйлейді. Џні кесек. Ђртына тас салып тђрып сљйлеген кісініњ џніндей салдырлап:
— Кењес келгенде олар елеміз ойлаѓан. А вот сонан соњ олар «аќтаяќ» таѓы сондай чепухаларды шыѓарып сендерді ќорќытќан,—дегенде Несібелді:
— Ќорќытќан...— деп тілін тамашалап, кењкілдеп кџліп ќояды. -
— Жаќсы айтат, маќђл айтат...
— Жџдѕ, дђрыс айтат,— десіп Ќожыќ пен Маќпал бек ќош тыњдайды... Несібелдініњ бѕйгелері съездегі осыѓан џќсаѓан сљздер болсын, бџнда Жаќып пен Настя айтќан ѕњгімелер болсын, барлыѓын ден ќоя тыњдайды... Барлыќ ќалыптарында осындай бір сањлауѓа сусаѓандыќ бар. Соѓан анталап бас ќоюѓа ѕрдайым ѕзір сияќты. Етіп келген ењбектерінен туѓан сана сияќты. Тыњдаѓанѓа бђлар сљзініњ ќаќ жартысы «ылѓи» колхоз, «колхозда» дегенмен келеді…
Ѕр колхозда жџріп, бастары ойда жоќтан бџгін ѓана ќосылып отырса да бђлар іштей: «білекке — білек, тілекке — тілек ќосќандар». Ќазіргі ѕњгімелерде бџлардыњ џшеуі де, Настя, Жаќып пен љздерін «тізелес, ќолтыќтас» деп сезеді.
Кемпір Несібелді де, осылар арќылы баяѓысыныњ џлкен, ауыр жџгін ењсеріп келеді. Барлыќ «аќтаяќ», «шорай ислам», рисѕлалар дџниесі енді ќара тџндей артќа серпуге айналѓан... Ауыз џйге шыѓа бере ол, алты жасар немересі Елубайды кљрді. Сыртќы есікті ашып тастап, Елубай ќорада жџрген аќ ќоразды мазаќтайды. Соныњ џніне салып, баќырып келе жатты да ѕжесін кљріп, ќораздыњ ѕнін тастай беріп:—ѕже меніњ љлењімді тыњдаѓын,— деп алып ѕндетіп:
...Ленин біздіњ атамыз
Саясында жатамыз.
Жаулары ќарсы келгенде
Ќаќ жџректен атамыз...—
деп сђќ ќолын мылтыќ ќып оќтап ап, ѕжесіне тап береді. Несібелді «сџйт, ќараѓым» деп, одан да Жаќып џнін естігендей болды. Сондыќтан ѕњгімелерініњ соњында шай жасап жџріп:
— Кљзді бояй беріпті ѓой, жџдѕ, ќђдай ђрып... Ањќау елге арамза молда!..— дейді. Бђл енді оныњ да ішінде ќайнай бастаѓан ќорытындысы... Ескілік, бђлар денесінде «љлі жџн» есепті. Жања тарих кљктемі оларды тџлеткен...Сонда азѓана тџбіт, азѓана «ѕлі жџн» сџйретіле барып ќалмаушы ма еді? Бђрынѓы дін, ру дегендердіњ бѕрі бђлар санасында сол тамырдан, ќан-сљлден айрылып, енді џзіліп тџсуін кџтіп жџрген бірер жабаѓы, тџбіт љлі жџн есепті... Бѕрі тегіс шайѓа отырѓанда кемпір тљњкермені турап ѕркімніњ алдына тастап отырып, таќ ортаѓа Маќпал ѕкелген майды ќойып, Настяѓа ќарап:
— Бџгін ойын болат дедіњ бе?
— Болат, бѕріміз барамыз. Апаныкі да баратын керек... Мыналар делегат... Олар љзі де болады,— деді...
— Е, мен ѕм барам. Џй ішіміз боп тегіс барайыќ...— деп Несібелді кљњілдене тџсіп, бђрынѓы бір ойынды есіне алып кџліп:
«Сџйдім, тидім»,— деп Байжђманныњ ќатыны ќандай ойнады ѕнеукџні,—дейді. Настя бђнымен ќоса кџледі.
—Љзін, жџдѕ, ойынѓа ѕм барѓыш бопсыњ ѓой! - деп шалы ѕзіл етеді.
— О ќазаќ ойны. Артынан бір орыс ойнына ѕм апардым!— деп Жакып шалкая кџліп:—тап алдына апарып отырѓызып «кѕйтер екен» деп љзім арт жаѓынан отырдым. Басында адамша карап отыр еді. Бір мезгілде ќарасам ќасына Жђмаштыњ шешесін отырѓызып ап, ауылдыњ ѕњгімесін со-оѓып отыр!— дегенде Маќпал, Настяѓа ќосылып Несібелдініњ љзі де мѕз болып кџледі.
— Пьесаныњ со жерінде бір мылтыќ атылатын ет. Ѕтейі айтпай «соѓа бер бѕлем!»—деп ањдып отырмын. Бір мезгілде «тарс» ете тџсіп ет!—деп кљзінен жас аќќанша кџліп Жаќып:
— Ќђдай кљрсетпесін, екі жаѓына бірдей ќисањ-ќисањ етіп, тап оќ љзіне тигендей боп ќолымен басын ќоршай берет!..
Кемпір пияласын жерге ќойып, бар денесімен селкілдеп, џні љше кџліп:
— Ќайдам... Ѕне бірісі битіп ќап! Мына жаќтан бір орыс жџгіріп шыѓып битіп ќап!..— деп денесімен љрескел ќозѓалыстар жасап ќойып:—Ќарасам-бір маржа серењдеп жатыр!—деп таѓы кџледі. Маќпал шешесі мен бауырыныњ екі арасындаѓы ќђрбыдай халге сџйсіне кџліп;
— Содан ѕрі не бопты?— дейді. Кемпір кџліп жауап бермейді.
— Айтсањны не болѓанын?—деп Жаќып таќымдаса да ол басын шайќап айтпайды.
— Одан арѓы ќызыѓы — «жџр ќайтайыќ, жџрші... жџр» деп мазамды алмасын ба! — деп Жаќып таѓы кџледі.
Кешкі мѕжіліс біткен соњ ойын керер алдында Маќпал, Айша, Ќожыќ жѕне Жаќып бар — бѕрі «шай ішіп ќайтамыз» деп џйге келді.
Бђлар келгенде кішілеу лампылардыњ ќызѓылт оттары бљлмені де жарыќ ќып тђр еді. Кемпір ауыз џйдіњ оњ жаѓындаѓы аѓаш тљсегініњ ќасында бір нѕрсеге айналып кџйбењдеп жџр.
Настя ешќайда жоќ екен. Маќпал мен Айша шешелері жаќќа айналѓанда, Жаќып пен ѕкесі тљргі џйге ќарай басты. Сол кезде артќы есік ашылѓандай болып еді, Жаќып љзініњ арт жаѓынан шђѓылынан шыќќан тђтас, ќатты кџлкіні естіп жалт ќарады. Шешесі, Маќпал, Айша бѕрі саќылдап есікке ќарап тђр. Дѕл есіктіњ алдында ќазаќтыњ џлкен жаулыѓы мен ќазаќы кљйлек, бешпет киген бір аппаќ домалаќ келіншек тђр. Бђл танып болѓанша, келіншек салдырлаѓан кесек, таныс џнмен кџліп жіберді... Кемпір кџле тђрып:
—Тѕжім ет, ќараѓым!—деп еді, келіншек љзбектерше екі ќолын тљбесіне ќойып, иіліп:
— Бісмилла раќмет,— деп еді, жђрт ду кџлді. Несібелді љзі де кџле тђра «режиссерлыќ міњдетін» сонда да ђмытпай:
— Ђл тап!— дегенде Настя даусы таѓы салдыр етіп, бар шынымен:
— Табам!—деп уѕде берді...
Осы сурет кеш бойы Несібелдініњ есінен кеткен жоќ... Ол ќайта-ќайта «бісмилла, раќмет» деп ќойып, кљзінен жас аќќанша кџледі. Настя ісініњ екінші ќатты ѕсер етќен кісісі Айша болды. Маќпалдай емес ол ене ќолына келін боп барѓан. Жѕне сондай џйдіњ ішінде кішіліктіњ ќаѓажуын кљбірек кљрген. Сол себепті тегі џндемейтін бђйыѓы еді. Ќолхоз бѕйгесінен озып, туѓан џйіне кеп отырса да, ол аз сљйлеуші еді... Мына Настя мен шешесінін ойыны оны да љте кљп кџлдіріп ашып жіберді... Кљп џлкен себеп болмаса да, бђлардыњ бѕрініњ де кџлкісі мол. Ќабаќтары ашыќ, тџстері жарќын... Љмірлерініњ ішкі ќызуы мен љскен џміт-тілегі, кљтерілген талайы бар. Солары кџлдіреді.
Бѕрі бђрынѓы ескіліктерін арттаѓы кџнге тастаѓан. Енді бђрын болмаѓан, болжамаѓан ќызыќты жањалыќ кљз алдарына кеп ќапты. Соны ђстаѓалы сипалап жџр. Жаќын... ќђйрыѓын шалып жџр. Соныњ жаќындыѓы бџлардыњ екпінін молайтады... Сеніміне ќос ќанат бітіреді. Бойларын ќытыќтайды. Кџлкісін молайтады...
Ертењгі тџсте, аудандыќ слет бітіп, облысќа баратын екпінділер клуб жанында џлкен автомобильге мініп жатты. Ішінде, тап ортаѓа отырѓан Маќпал. Бђѓан екі жактан: Настя, Несібелді, Айша, Ќожыќ — бѕрі де кџлісіп, ќош айтысып оњ сапар тілесіп жатыр еді. Бір уаќытта Жаќып келіп:
— Тоѓыз кісісіњдер. Бђл баратындарыњ облыс. Бес кісі Алматыѓа барады. Сол бесеудіњ бірі таѓы сенсіњ...
— Дђрыс, маќђл барам!—деп, Маќпал ќызарыњќырап кџлді...
— Ќешегі осында сљйлегеніњдей ќып ол жерде де сљйле!..— деп апасыныњ ќолын алып кџліп:
— Ал енді «ђл тап!»—дегенде Маќпал ќатты кџліп:
— Табам!—деді.
Автомобиль тартып берді.
1934
|
